دیباچه

دیباچه

خرد، دانستنِ معناى اسامى است.

كنفوسیوس

پرسش از معناى نامها، و كنجكاوى در این مورد كه هر اسمى چه ریشه‌‌اى و چه اجزایى و چه معنایى دارد، سرگرمى فكرى ساده‌‌ایست كه شاید بسیارى از ما هر از چند گاهى شیفته‌‌اش شویم. اما این كه اسم مردم چه معنایى دارد، و چرا در هر زبان و فرهنگى معناهاى خاصى براى نامیدن افرادى از جنسیتها، رده‌‌هاى شغلى، و طبقات اجتماعى گوناگون به كار گرفته مى‌‌شود، پرسشى جامعه‌‌شناسانه است. اگر در كنجكاوى بازیگوشانه‌‌ى نخستین تنها به فهمیدن معناى اسم فردى نامدار بسنده مى‌‌كردیم، در پرداختن به دومى باید از مطالعات زبانشناسانه، داده‌‌هاى اسطوره‌‌شناسى، و مدارك تاریخى بهره برد. به این ترتیب، این دو پرسش كه «اسم مردم چه معنایى دارد؟»، و این كه «چرا اسم مردم چنین معنایى دارد؟» مى‌‌توانند به عنوان سرفصلِ دو رده از پژوهشها در حوزه‌‌ى فرهنگ عامه و جامعه‌‌شناسى فرهنگ پنداشته شوند.

پرسش از نامها، براى نگارنده از روزگارى بسیار دور آغاز شد و براى دیر زمانى در قلمرو سوال نخست باقى ماند. نخستین دفترچه‌‌اى كه اسم آدمیان را -از همشاگردى‌‌ها گرفته تا شخصیتهاى داستانها- در آن یادداشت مى‌‌كردم، هنگامى نوشته شد كه دانش آموزى دبستانى بودم. اگر به تحلیلهاى روانشناختى علاقمند باشیم، مى‌‌توانیم تبارشناسى این پرسش را به شرایط خاص حاكم بر اسم خودم تحویل كنیم. دغدغه‌‌ى كنكاش در دلیل نامیده شدنِ فلانى به فلان اسم و معناى این برچسب، شاید به دلیل تفاوت اسم كوچك همان كودك دبستانى با نامهاى هنجار در میان اطرافیانش پدید آمده باشد. به هر صورت، تبدیل شدنِ سوال بازیگوشانه‌‌ى نخستین به پرسش پیچیده‌‌ترِ دومى، مدیون پژوهشى است كه از چند سال پیش در حوزه‌‌ى تاریخ فرهنگ آغاز شد. در آن هنگام بود كه برخورد با نامهاى عجیب و غریبِ نامدارانى كه اسمشان هزاران سال پیش به فراموشى سپرده شده بود، به اشتیاقِ بازبینىِ داده‌‌هاى گردآورى شده در این دفترچه‌‌ها دامن زد.

پرداختنِ جدى به تاریخ، سر و كار داشتن با اسامى غریبى همچون «اونتاش ناپیریشا» و «خائِم‌‌واسِت مِرِن آمون نِجِر حقایونو» (!!) را مى‌‌طلبد، و این كارى است كه بدون دانستن معناى نامها بسیار خسته كننده و دشوار مى‌‌نماید. هنگامى كه نتیجه‌‌ى این پژوهش را در قالب دوره‌‌هاى تاریخ فرهنگ گردآورى نمودم و تصمیم گرفتم در قالب مجموعه‌‌اى از كتابها صورتبندى‌‌شان كنم، در این فكر بودم كه بر هر كتاب پیوستى كوچك اضافه كنم و معناى نامهاى مربوط به آن دوره‌‌ى تاریخى را در آن شرح دهم. اما به زودى دغدغه‌‌ى پرسش دوم چنان گریبانگیرم شد كه به طور جدى‌‌تر در بحث نامها وارد شدم و خود را با خزانه‌‌اى از داده‌‌ها روبرو دیدم كه تجزیه كردنشان به پیوستهاى كم‌‌رمق شایسته نمى‌‌نمود. پس تصمیم بر آن شد كه این داده‌‌ها در قالب نام‌‌نامه‌‌اى با توضیح مختصر جمع‌‌بندى كنم.

مجموعه‌‌ى حاضر حدود سه هزار نام را در بر مى‌‌گیرد. این نامها به تمام فرهنگهاى اثرگذار در تاریخ، و نژادها و اقوامِ عمده تعلق دارند. بخش بزرگى از این نامها هم‌‌اكنون به اشكال مختلف كاربرد دارند و این امر نمایشگرِ یكى از وجوه نامها، یعنى محافظه‌‌كارى و پایدارى عجیبشان در مسیر زمان است. بسیار مایل بودم در همین متن به بحثهاى جدى‌‌ترى درباره‌‌ى جامعه‌‌شناسىِ تاریخىِ نامها و الگوهاى خاص نامگذارى بپردازم، اما تنگناى فضا و زمان چنین كارى را ممكن نساخت. پس ناگزیر، پرداختن به تحلیلى عمیقتر و پاسخگویى به پرسش دوم را به وقتى دیگر وا مى‌‌گذارم، و پاسخ به پرسشِ ساده‌‌تر نخست را بسنده مى‌‌دانم. چرا كه بدون دستیابى به دانشى عام درباره‌‌ى معناى نامها، بحث درباره‌‌ى ماهیت و الگوهاى تكاملشان دشوار است.

اسامىِ این مجموعه، از میان فهرستهایى بلند بالا و طولانى از اسمهاى اقوام گوناگون برگزیده شده‌‌اند. در برخى از موارد -مثلا نامهاى سرخپوستى- تنها به شخصیتهایى با اهمیت تاریخى و شهرت نسبى اكتفا كرده‌‌ام، و در برخى دیگر -مانند نامهاى چینى- ترجیح داده‌‌ام عناصر معنادار تشكیل دهنده‌‌ى اسمهاى مركب را فهرست كنم و فهم معناى تركیبهاى تاریخىِ آشناتر را به خواننده واگذار كنم. در مورد برخى از اقوام -مثلا اورارتوهاى باستان، لولوبى‌‌ها، بومیان استرالیا، و اسكیموها، اسناد و منابع چنان تُنُك و كم‌‌مایه بود كه ناگزیر اشاره به آنها را تا گردآورىِ داده‌‌هایى بیشتر به تعویق انداخته‌‌ام.

تعداد مراجع به كار گرفته شده براى تنظیم فهرست كنونى چنان زیاد و تناقضهاى میانِ تفسیرهاى گوناگون در مورد یك نام خاص در مواردى چنان زیاد بود كه تنظیم كتابنامه و فهرست مراجع را بى‌‌فایده دیدم. تنها مراجع مهمى كه به شكلى نظام‌‌یافته به معناى نامها پرداخته‌‌اند و براى استفاده كننده‌‌ى ایرانى قابل دستیابى هستند، بانك‌‌هاى داده‌‌ى موجود بر شبكه‌‌ى اینترنت هستند. مهمترین سایتهاى سودمند در این زمینه عبارتند از www.behindthenames.com و www.genealogy.com لازم به تذكر است كه بسیارى از این سایتها به شكلى نه چندان مستند به بحث از معناى نامها پرداخته‌‌اند و به همین دلیل هم تفاوت آرا و اختلاف نظر در میانشان بسیار دیده مى‌‌شود. در متن كنونى رویكرد زبانشناسى تاریخى را اصل گرفته‌‌ام و نامها را بر مبناى معناى ریشه‌‌شان در زبان مبدأ معنا كرده‌‌ام. در مواردى هم كه درباره‌‌ى معناى اسمى اختلاف نظرِ جدى و مستدل وجود داشت، تمام روایتها را گوشزد كرده‌‌ام.

در ذكر نامها، تلفظ اصلى آن در زبان مبدأ را اصل گرفته‌‌ام و با علایم سجاوندى این تلفظ را در حد امكان به پارسی بیان كرده‌‌ام، و املاى استانده‌‌ى انگلیسىِ اسمهایى كه در زبانهاى اروپایى به شكلى رواج داشته‌‌اند را پس از نام در میان دو كمان () آورده‌‌ام. براى رعایت اختصار، زنانه یا مردانه بودنِ نامها را با علامت r و b نشان داده‌‌ام. بعد از آن زبان خاستگاه نام را در دوكمان به صورت كژدیسه نوشته‌‌ام و به دنبالش معناى نام را با حروف درشت و ریشه‌‌ى آن با حروف ریزتر آورده‌‌ام. در برخى موارد براى شناسایى اهمیت اسطوره‌‌شناختى یا تاریخىِ آن اسم، شرحى با حروف كژنویس در داخل علامت [ ] نگاشته شده است. همچنین هنگام اشاره به تبار و خانواده‌ی اسمها از ریزبینی پرهیز کرده‌ام و تمام زبانهای آریایی‌ِ حوزه‌ی تمدن ایرانی را با برچسب پارسی، و مثلا همه‌ی نامهای آمریکای پیشاکلمبی را با برچسب سرخپوست مشخص کرده‌ام. گذشته از چند نام که در سالهای اخیر یافتم و به اصل این اثر افزودم، کلیت آن همان است که در سال 1380 نوشته شد و در 1382 قراردادی بستیم و انتظار چنین بود که نشر نی منتشرش کند، که به دلیل فضای نامساعد آن روزها نکرد و کتاب ماند تا امروز که الکترونیکی منتشر می‌شود.

ادامه مطلب: حرف ( آ )

رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب