سوشیانس تارنمای رسمی شروین وکیلی
طراوت مظفريان
«بهنگام در آموزشگاهم گذاشتند و در فرهنگ آموختن، سخت به شتاب بودم و من یشت و هادخت و یسن و وندیداد را مانند یک هیربد از بر داشتم و گزارش (تفسیر آن‌ها را) جابه‌جا آموختم و دبیریم آنگونه است که از خوب‌نویسی و رازنویسی، بهره‌مند و خواستار دانش و دوستار تاریخ و فرزانه‌سخنم.»
خسرو قبادان و ریدک وی- از جملات ابتدایی متن
نشست دوم از بیستمین گام آموزشیِ “تاریخ من پارسی” به آموزگاری دکتر شروین وکیلی، روز یکشنبه، 13 آذرماه در موسسه ماهان برگزار شد. این دوره با نام “نظم نوین سلجوقی” توسط موسسه خورشید راگا برگزار می‌شود.
دکتر وکیلی در ابتدا در نقشه‌ی ایران به حکومت‌های کوچک و بزرگ این دوران اشاره کرد که عبارت بود از: آل بویه، آل مامون، همدانی‌ها، غزنویان، سلجوقیان و …
دوران سلجوقیان، عصر نظمی نوین در ایران است. سلجوقیان با جنگاوران و سواران زیاد بر ارتش ایران سایه انداختند، اما نیازمند مشروعیتی در میان مردم بودند که نمی توانستند آن را به رسم قدیم از فره و دادگری به دست آورند. آن‌ها مشروعیت دینی و زبانی را وارد پیکربندی این ساختار کردند.
آن‌ها خود هنوز ادبیات مکتوبی نداشتند و با ارج‌نهادن به زبان پارسی، یکی از مهم‌ترین مبلغان آن به شمار می‌آیند. زبان پارسی در این دوران، رواج کامل یافت.
آن‌ها هر چند در دین خود بسیار متعصب بودند، اما تا زمانی که منافعشان به خطر نمی‌افتاد در دینداری، مردمان سختگیری نداشتند.
پیوند اقوام و زبان های گوناگون در ایران‌زمین از گذشته‌های دور، ملیتی را شکل داد که با جوشش اقوام در کنار یکدیگر حیات داشته و دارد. مشابه این نوع هویت ملی را تنها در چین می‌توان جست.
در این نشست با دورانی شلوغ و رخدادهایی پی‌درپی و تاثیرگذار روبرو می‌شویم که هر یک، پیوندی عجیب و ناگسستنی با رویداد دیگر دارد:
کودتای سلطان محمود و کنارگذاشتن ارزش‌های ملی ایرانی؛ اتحاد قبایل ترکِ زیر پرچم سلجوق و ترویج اساطیر و زبان و سنت ایرانی؛ گسترش ایران به پهناوری دوران هخامنشیان؛ دسیسه‌ی زبیده‌خاتون و به پا خواستن برکیآرق و جنگ با عمو و برادرانش؛ اعطای مشروعیت‌های پی‌درپی از جانب خلیفه مستحضر به پیروزان صحنه‌ی کارزار؛ روی‌آمدن سنجر و رواداری وی و بزرگ‌ترین قلمرو دورانش تا مصر و آناتولی و بیزانس؛ جنگ‌های صلیبی؛ حضور اسماعیلی‌ها در پهنه‌ای عجیب از شرق تا غرب ایران‌زمین؛ مرگ سنجر و ظهور اتابکان و … تا سال 552 هجری که دولت سلجوقیان تجزیه شد.
همه‌ی این مقدمات، این سوال را در ذهن پررنگ می‌کند که در زمینه‌ای با تعریف ملی که ادیان یکدستی وجود ندارد، قومیت‌های بسیار در کنار یکدیگر هستند و خلیفه مشروعیت فراگیر ندارد، سلجوقیان چگونه دولتی به قدمت 150 سال و با پهنه‌ای چنان بزرگ به وجود آوردند؟!
دکتر وکیلی با طرح این سوال، پاسخ اصلی را سازمان‌دهی اجتماعی خوب آن‌ها (در زمینه‌ی کشاورزی، جاده‌ها و تجارت) دانست که با اقتدار نظامی سلجوقیان و تاثیر فراگیر نظامیه‌ها همراه بود؛ با وجود این‌ها روحیه‌ی خشن و جنگجو و ظلم و سنت‌های بدوی آنان را نمی‌توان نادیده گرفت.
در مقابل ظلم و نظام فکری تازه‌تاسیس سلجوقیان، از سوی ایرانیان در سه تیغه‌ی اصلی، مقاومت فرهنگی شکل می‌گیرد
عرفان و تصوف: طبقه‌ی صوفیان و عارفان به مثابه‌ی طبقه‌ای ناظر در جامعه با رویکردی دینی و حقوقی، حضورداشتند که سلاطین به آن تن در دادند.
شیعه: نظامی سیاسی-دینی که اسماعیلیه به عنوان نماینده‌ی آن، شبکه‌ای شگفت‌انگیز از شمال هند تا مصر و سوریه به وجود آوردند.
طبقه دانشمندان و ادیبان: این طبقه سوگیری سیاسی خاصی نداشت. آن‌ها در برابر یکسان‌سازی فرهنگی حاصل از تشکیل نظامیه‌ها، مقاومت فرهنگی داشتند. این یکسان‌سازی، مشروعیت عمومی برای سلجوقیان به همراه داشت. یکی از نمایندگان این طبقه، سهروردی است.
در ادامه، دکتر وکیلی نگاهی بر چگونگی تاسیس نظامیه‌ها داشت و در این رابطه به مقایسه‌ی هیربدستان، مدارس طاهریان و نظامیه‌ها پرداخت.
هیربدستان‌ها، تجهیزاتی آموزشی در کنار معابد زرتشتی بود که در آنجا به آموزش هنر (شعر و موسیقی)، اصول دین و علم و ریاضیات می‌پرداختند. این نهاد، در آینده به شکل مانستان‌ها، مساجد و کلیسا، کارکرد فرهنگی خود را حفظ کرد. بزرگمهر نمونه‌ی یکی از دانش‌آموختگان این نهاد است. متن خسرو قبادان و ریدک وی، تصویر خوبی از مواد آموزشی این مدارس و کارآمدی آن‌ها به دست می‌دهد.
طاهریان در سیستم آموزشی خود، موسیقی، فلسفه، علوم، شعر و حتی بازی‌هایی همچون شطرنج را گنجانده بودند.
نظامیه‌ها به پیشنهاد نظام‌الملک از همان ابتدای قدرت سلجوقیان تاسیس شد و در سرتاسر ایران گسترش یافت. این مدارس، ادامه‌ی سیستم آموزشی دوران طاهریان بود که ریشه‌ی آن‌ها به هیربدستان‌ها بازمی‌گردد. دروس ارائه‌شده به دانشجویان شامل: فقه شافعی، کلام اشعری، ادبیات عرب و اصول و آئین بوده است. امام محمد غزالی در این نظام آموزشی تحصیل کرد.
در واقع نظامیه‌ها، افرادی قابل اعتماد را تربیت می‌کردند تا وارد بروکراسی سلجوقی شوند. نظامیه‌ها در تغییر تعریف هویت ملی به هویت دینی، نقش مهمی داشتند.
در نشست آینده (سوم)، دکتر وکیلی به شرح معماری معنایی دوران سلجوقیان و زندگی افرادی همچون نظام‌الملک و امام محمد غزالی خواهد پرداخت. همچنین کتاب‌های سودمندی در این زمینه معرفی شد.
