گفتار بیست و چهارم: خط مانوی

گفتار بیست و چهارم: خط مانوی

قلمرو: ایران زمین،ترکستان و اروپای شرقی

زبان: پهلوی، پارتی، پارسی دری،سغدی، بلخی، ترکی اویغوری

دوره‌‌ی رواج: ۳۶۳۰ – ۴۴۰۰ تاریخی(۲۵۰– ۱۰۰۰ م.)

دولت‌‌ پشتیبان: ساسانی،پادشاهی اویغور

خط مانوی از معدود خطهایی است که آفریننده‌‌ی آن مشخص است و به همراه خط پارسی باستان کهن‌‌ترین خطی در جهان است که توسط یک جریان سیاسی-مذهبی مشخص و با رهبری شخصیت تاریخی معلومی پدید آمده‌‌اند. این خط ابداع مانی پیامبر بوده و همراه با دین او از مسیر جاده‌‌ی ایرانی در هردو قلمرو اروپا و چین انتشار یافته است. مانی خط خود را بر اساس نویسه‌‌ی پهلوی استوار کرده بود و از آنجا که در نقطه‌‌ی گذار دوران اشکانی به ساسانی می‌‌زیست، به توالی خطها و مرجع اصلی این خط یعنی آرامی هخامنشی نیز نظر داشت.

خط مانوی در حدود سال ۳۶۳۰ (۲۵۰م.) ابداع شد و تا حدود سال ۴۴۰۰ (۱۰۰۰م.) رواج داشت. با این خط زبان‌‌های متفاوت آریایی یعنی پهلوی و پارتی و سغدی و بلخی پارسی دری قدیم را می‌‌نوشتند و شکل‌‌هایی برای نوشتن زبان‌‌های هندی و ترکی نیز از آن مشتق شده است. نویسه‌‌ی مانوی با خط سریانی استرنجیلی و نبطی نزدیکی فراوانی دارد و تقریبا در همان زمان و محدوده‌‌ی جغرافیایی زاده شده است.

خط مانوی ۲۲ نشانه‌‌ی الفبایی داشته و به صورت سطری از راست به چپ با کلمات سرهم نوشته می‌‌شده‌‌ است. ترتیب حروف در آن ابجدی بوده و دو نشانه‌‌ی اضافی برای «ژ» و «ل» در بیشتر نسخه‌‌هایش وجود داشته است. همخوان‌‌های پایانی کلمه اغلب با خطی کج به سمت چپ (برای ب، گ، ل، س، پ) بر رویشان یا خطی خمیده و گِرد بر بالا (برای م، چ، ق) نمایش داده می‌‌شده است. همچنین برای حرف ربط «و» (به پهلوی و پارتی: اود) یک حرف مجزا وجود داشته است. فقط همخوان‌‌ها در این نویسه بازنموده می‌‌شده‌‌اند و اغلب دو شکلِ متفاوت برای ابتدا-وسط یا پایان کلمه داشته‌‌اند.

خط مانوی نسبت به زبان‌‌های متفاوتی که ثبت می‌‌کرده، رویکردی عمل‌‌گرا و منطقی داشته. یعنی در حد امکان صورت گفتاری و رایج آن را بازمی‌‌نموده است. این خط از این نظر ویژه و غیرعادی است که همه‌‌ی زبان‌‌هایی که نویسا ساخته، پیشتر برای خود خطی مستقل داشته‌‌اند. یعنی انگار قرار بوده همچون نوعی نویسه‌‌ی استانده‌‌ی بینازبانی عمل کند و مانویانی که در قلمروی گسترده پراکنده شده بودند و به زبان‌‌های قومی متفاوت سخن می‌‌گفتند را به هم پیوند دهد. خط مانوی بر همین مبنا بهترین بایگانی برای فهم صورت گفتاری و رایج زبان پارتی است. به همین ترتیب در نمونه‌‌ای مهم از متن بلخی به خط مانوی که به جای مانده، می‌‌بینیم که بر خلاف نویسه‌‌ی بلخی واکبری را در انتهای بسیاری از کلمات ثبت نمی‌‌کند. نکته‌‌ی عجیب این که خط مانوی -تا جایی که اسناد نشان می‌‌دهد- برای نوشتن زبان‌‌های سامی -مثل آرامی- به کار گرفته نمی‌‌شده و فقط زبان‌‌های آریایی را با آن می‌‌نوشته‌‌اند.

الفبای مانوی کتابی

این نویسه نقطه‌‌گذاری و علایم سجاوندی پیچیده‌‌ای داشته و از سرواژه‌‌ها و کوته‌‌نوشت‌‌های زیادی استفاده می‌‌کرده است. حروف اختصاری در این زبان با گذاشتن دو نقطه بر حروف بازنموده می‌‌شده است. مانویان شکلی از خوشنویسی را در این خط خلق کردند که کهن‌‌ترین نمونه‌‌ی هنر خوشنویسی بر کاغذ جهان به شمار می‌‌رود و نوآوری‌‌هایش -از جمله بزرگ نوشتن حرف اول جمله، یا رنگی کردن نقطه‌‌گذاری‌‌ها یا برخی کلمات و خط کشیدن زیر بخش‌‌های مهم متن- هنوز هم در خطهای گوناگون رواج دارد.

متن بودایی به زبان سغدی با خط مانوی، دوره‌‌ی عباسی، غارهای هزاربودای تورفان