گفتار ششم: تاریخ «دائو ده جینگ»

گفتار ششم: تاریخ «دائو ده جینگ»

بخشی از دائو دِه جینگ، مرکب بر ابریشم، چانگ‌‌‌‌شا، مرکز استان هونان، میانه‌‌‌‌ی قرن دوم پ.م

دین «دائو» امروز آیینی زنده و شکوفاست که بخش مهمی از مردم چین بدان پایبند هستند. چنان که دیدیم، این مذهب خودانگاره‌‌‌‌ی تاریخی روشنی از خود ترسیم می‌‌‌‌کند و پیدایش متن بنیانگذارش (دائو ده جینگ) را به حکیمی با سیمای جادویی نسبت می‌‌‌‌دهد که لائو تسه نام داشته و در قرن ششم پ.م می‌‌‌‌زیسته است. یعنی سنت دائویی و منابع کلاسیک و سنتی او را همزمان با کوروش نجات‌‌‌‌بخش و داریوش دادگر قرار می‌‌‌‌دهند.

اما تحلیل‌‌‌‌های متنی نشان می‌‌‌‌دهد که زمان شکل‌‌‌‌گیری این متن جدیدتر بوده و در قدیمی‌‌‌‌ترین حالت، به قرن چهارم پ.م یعنی میانه‌‌‌‌ی دوران ایالت‌‌‌‌های جنگاور و آخر عصر هخامنشی مربوط می‌‌‌‌شود.^[1] قدیمی‌‌‌‌ترین نسخه‌‌‌‌ی یافت شده از دائو دِه جینگ هم به اواخر همین دوران مربوط می‌‌‌‌شود. در سال ۱۳۵۲ (۱۹۷۳.م) در استان هونان چین در روستایی به نام «ما وانگ توئی» مقبره‌‌‌‌ی یکی از مقامات بلندپایه‌‌‌‌ی دولت هان کشف شد که لی تْسانگ نام داشت و امیر منطقه‌‌‌‌ی تای بود و وزیر اعظم قلمرو چانگ‌‌‌‌شا محسوب می‌‌‌‌شد. او در فروردین سال ۱۶۸ پ.م در این گور نهاده شده بود. به همراهش بیش از پنجاه سند نوشتاری همچون ودایع تدفینی در کنار پیکرش نهاده بودند که بسیاری‌‌‌‌شان پیشتر ناشناخته بودند.

در میان این متون دو نسخه از «دائو دِه جینگ» یافت شد که امروز از کهن‌‌‌‌ترین نسخه‌‌‌‌های این متن به شمار می‌‌‌‌رود. البته تا پیش از ۱۳۵۲ چندین نسخه‌‌‌‌ی دیگر از این متن نیز پیدا شده بود، که قدیمی‌‌‌‌ترین‌‌‌‌‌‌‌‌هایشان به میانه‌‌‌‌ی دوران اشکانی مربوط می‌‌‌‌شد. یکی از نسخه‌‌‌‌های باستانی این کتاب با شرحی بر آن همراه است و به قلم نویسنده‌‌‌‌ایست به نام یین تْسون که در سال‌‌‌‌های ۵۳ تا ۲۵ پ.م فعال بوده است. اولین شرح بر «دائو دِه جینگ» هم مربوط به همین دوران است و به قلم کسی به نام هِه شانگ گونگ (河上公) نوشته شده که گویا زاهدی تارک دنیا و مقیم کوهستان تیان تای (天台山) بوده باشد. زمان دقیق زندگی‌‌‌‌اش دانسته نیست، اما می‌‌‌‌دانیم که در دوران هان غربی (۲۲۸ پ.م- ۸.م) یعنی در نیمه‌‌‌‌ی نخست دوران اشکانی زندگی می‌‌‌‌کرده است.

متن اصلی مرجع که نسخه‌‌‌‌ی استانده و متن کلاسیک «دائو ده جینگ» بر اساس آن تدوین و تکثبر شده، نسخه‌‌‌‌ی وانگ پی بود که بین سال‌‌‌‌های ۲۲۶ تا ۲۴۹ میلادی می‌‌‌‌زیست و بنابراین همزمان با اردشیر بابکان بوده است. نام این شخص به معنای «استاد جوان» است و تقریبا نقطه‌‌‌‌ی مقابل «لائو تسه» را می‌‌‌‌رساند. متنی که او از خود به جا گذاشته ویراست استانده‌‌‌‌ی «دائو دِه جینگ» است و همان است که امروز هم نسخه‌‌‌‌ی کلاسیک محسوب می‌‌‌‌شود. در این کتاب هم مبنای ترجمه را همین نسخه گرفته‌‌‌‌ام.

یک نسخه‌‌‌‌ی دیگر موسوم به متن امپراتور وِن هم کشف شده بود که به قرن سوم و چهارم میلادی مربوط می‌‌‌‌شد. نکته‌‌‌‌ی مهم آن که همه‌‌‌‌ی این متن‌‌‌‌ها نقل قول‌‌‌‌ها و روایت‌‌‌‌های نویسندگان یاد شده را ثبت کرده‌‌‌‌اند و به نقل خودِ گفتارهای لائو تسه (یعنی متن اصلی دائو دِه جینگ) پایبندی ندارند.^[2]

با توجه به این بایگانی تاریخی، روشن است که کشف آثار روستای ما وانگ توئی چه قدر برای پژوهشگران این حوزه هیجان‌‌‌‌انگیز بوده است. چنان که گفتیم گوری که متن را در آن یافتند به سال ۱۶۸ پ.م مربوط می‌‌‌‌شد. اما یکی از دو متن یافته شده از فصول «دائو دِه جینگ» که آنجا کشف شد قدیمی‌‌‌‌تر بود و احتمالا در حدود ۱۹۵ پ.م نوشته شده است. این دو قدیمی‌‌‌‌ترین نسخه‌‌‌‌ی «دائو دِه جینگ» را برای ساده شدن بحث «الف» و «ب» خواهم نامید و در این کتاب متن استانده‌‌‌‌ی امروزین (نسخه‌‌‌‌ی وانگ پی) را با آن برخواهم سنجید.

متن الف و ب که در ما وانگ توئی کشف شد در سبک نگارش و محتوا با هم تفاوت دارند و این بسیار جالب توجه است. چون نشان می‌‌‌‌دهد در زمانی دوردست مثل قرن دوم پ.م روایت‌‌‌‌هایی گوناگون از این متن در گردش بوده است. با این حال هیچ یک فصل‌‌‌‌هایی اضافه یا کم ندارند و بدنه‌‌‌‌شان با آنچه در روایت کلاسیک «دائو دِه جینگ» می‌‌‌‌خوانیم برابر است. به همین خاطر من روایت کلاسیک و رسمی را در این کتاب نقل کرده و ترجمه کرده‌‌‌‌ام و دگرگونی‌‌‌‌های متنی مربوط به این دو نسخه را در جاهایی که مهم بوده جداگانه گواه گرفته‌‌‌‌ام.

در میان این دو نسخه، «الف» قدیمی‌‌‌‌تر است. چون با خط موسوم به «شیائو چوآن» (یعنی مُهرِ کوچک) نوشته شده و این خطی است که در همین حدود زمانی و در میانه‌‌‌‌ی عصر هان به تدریج منسوخ می‌‌‌‌شود. نسخه‌‌‌‌ی «ب» اما با خط کاهنان (لی) نوشته شده که جدیدتر است و شالوده‌‌‌‌ی خط چینی امروزین را بر می‌‌‌‌سازد. یک نکته‌‌‌‌ی جالب دیگر آن است که در نسخه‌‌‌‌ی «الف» کلمه‌‌‌‌ی «پانگ» در ترکیب‌‌‌‌های واژگان آمده است. اگرچه این واژه بخشی از اسم بنیانگذار دودمان هان – امپراتور «لیو پانگ»- هم هست. در نسخه‌‌‌‌ی «ب» بنا به رسم دوران هان، از اشاره به این کلمه پرهیز شده، یعنی به جای «پانگ» نوشته‌‌‌‌اند «کوئو».^[3] هردوی این کلمات به معنای کشور یا دولت است، اما اولی بخشی از نام امپراتور است و دومی همچون جایگزینی برای آن اختیار شده است. این رسم تابو بودن اسم امپراتور در ضمن نشان می‌‌‌‌دهد در زمانی دیرآیند مثل عصر هان (همزمان با عصر اشکانی) هنوز در چین نویسایی وضعیتی بسیار ابتدایی داشته و مثل مصر باستان علامت‌‌‌‌های اندیشه‌‌‌‌نگار دارنده‌‌‌‌ی نیروهای جادویی قلمداد می‌‌‌‌شده‌‌‌‌اند.

امپراتور لیو پانگ در فاصله‌‌‌‌ی ۲۰۶ تا ۱۹۴ پ.م حکومت می‌‌‌‌کرده و آمدن نامش به این شکل در نسخه‌‌‌‌ی «الف» نشان می‌‌‌‌دهد که متن پیش از بر تخت نشستن او نوشته شده است. در متن «ب» اسم برخی از امپراتورهای دیگر هان به طور کامل آمده، در حالی که در دوران‌‌‌‌های بعدی اسم این افراد هم تابو فرض می‌‌‌‌شده است. مثلا امپراتور هوئی (سلطنت: ۱۹۴-۱۸۷ پ.م)، امپراتور وِن (سلطنت: ۱۷۹-۱۵۶ پ.م) و لیو هوانگ و لیو لینگ را به طور کامل می‌‌‌‌بینیم. این کلمه‌‌‌‌ها در متونی که پس از زمامداری این شاهان نوشته شده، بنا به همین رسم به صورت مخدوش و با علایم جایگزین ثبت شده‌‌‌‌اند. بر این مبنا می‌‌‌‌توان تا حدودی زمان نوشته شدن دو نسخه را حدس زد. احتمالا «الف» در اواخر قرن سوم پیش از میلاد نوشته شده و نسخه‌‌‌‌ی «ب» به میانه‌‌‌‌ی قرن دوم پ.م مربوط شود. بنابراین این نسخه‌‌‌‌ها با دوران فرضی زندگی لائو تسه که ویراستار اثر بوده، فاصله‌‌‌‌ی کمی دارند و تنها یکی دو قرن پس از او تدوین شده‌‌‌‌اند.

گذشته از این متن‌‌‌‌ها که نسخه‌‌‌‌هایی کامل از کتاب را به دست می‌‌‌‌دهند، بریده‌‌‌‌هایی از متن را هم داریم که به زمانی کهن‌‌‌‌تر باز می‌‌‌‌گردند و تاریخ دقیقتری برای آغازگاه «دائو ده جینگ» به دست می‌‌‌‌دهند. طی سال‌‌‌‌های گذشته کشف هیجان‌‌‌‌انگیزی انجام شد و تاریخ قدیمی‌‌‌‌ترین نسخه‌‌‌‌ی این کتاب را یک قرن پیشتر برد. در بریده‌‌‌‌های خیزران کشف شده در هوبِئی در سال ۱۳۷۲ (۱۹۹۳.م) بخش‌‌‌‌هایی از این متن یافته شده است. این خیزران‌‌‌‌‌‌‌‌نوشته‌‌‌‌ها روی هم رفته متون «گوئو دیان» (گوئودیان چو جیان: 郭店楚簡) نامیده می‌‌‌‌شوند و در حدود سال ۳۰۰ پ.م و درست قبل از غلبه‌‌‌‌ی دولت چین بر رقیبانش نوشته شده‌‌‌‌اند. متون گوئودیان بیش از هشتصد بریده‌‌‌‌ی خیزران را با ۱۳ هزار علامت اندیشه‌‌‌‌نگار چینی در بر می‌‌‌‌گیرند که دو هزار تایشان با بخش‌‌‌‌هایی از «دائو دِه جینگ» همخوانی دارد.

این متون از کهن‌‌‌‌ترین آثار نوشتاری دینی چینی هستند و جالب آن که تفکیک دو گرایش کنفوسیوسی و دائویی انگار هنوز در آن هنگام وجود نداشته است.^[4] بنابراین داستان‌‌‌‌ مشهوری که به ملاقات کنفوسیوس و لائو تسه و مناظره‌‌‌‌ی این دو تاکید دارد و تا حدودی ساده‌‌‌‌لوحانه در کتاب‌‌‌‌های جدید تکرار شده‌‌‌‌،^[5] پس از این تاریخ به وجود آمده‌‌‌‌اند و اعتبار تاریخی ندارد. گذشته از این، تکه‌‌‌‌پاره‌‌‌‌های کوتاهتری هم داریم که زمان‌‌‌‌شان اندکی پیشتر از این دوره است. در کل قدیمی‌‌‌‌ترین نسخه‌‌‌‌ی موجود از بخشی از دائو دِه جینگ به قرن چهارم پ.م و حدود زمانی فروپاشی دولت هخامنشی مربوط می‌‌‌‌شود.^[6]

هرچند پاره‌‌‌‌هایی از متن تا میانه‌‌‌‌ی قرن چهارم پ.م عقب می‌‌‌‌روند، اما احتمالا در این دوران هنوز متنی یکپارچه به صورت رساله یا کتاب زیر این چتر مفهومی وجود نداشته است. شواهدی در متن هست که نشان می‌‌‌‌دهد دست‌‌‌‌کم بخش‌‌‌‌هایی از آن در قرون بعدی پدید آمده‌‌‌‌اند. نمونه‌‌‌‌ی خوبی از این تحلیل‌‌‌‌های متنی را سوکیچی تْسودا به دست داده که ایزوتسو هم آن را پذیرفته و نقل کرده است.^[7]

او به ترکیب «رِن یی» (仁義)^[8] در فصل هجدهم اشاره کرده و نشان داده که این عبارت در معنای «رحمت و صلاح» تعبیری کنفوسیوسی است که از بیرون به متن «دائو ده جینگ» راه یافته است. اما نکته‌‌‌‌ی مهم آن که این اصطلاح از دوران مِنگ تسه (مِنسیوس، ۳۷۲-۲۸۹ پ.م) در کیش کنفوسیوسی باب شد و تا پیش از آن دو کلمه‌‌‌‌ی مجزا بود که به صورت کلیدواژه‌‌‌‌ای اخلاقی اهمیتی نداشت. ورود این تعبیر به فصل هجدهم «دائو ده جینگ» باید به زمانی مربوط باشد که این ترکیب در اندیشه‌‌‌‌ی کنفوسیوسی تثبیت شده و شهرتی یافته باشد. یعنی تاریخ آن را باید به مدتی پس از درگذشت منگ تسه مربوط دانست. این هم معنادار است که منگ تسه در مقام احیاگر آرای کنفوسیوس به شدت به همه‌‌‌‌ی مکتب‌‌‌‌های رقیب و مخالف می‌‌‌‌تاخته است، اما هیچ اشاره‌‌‌‌ای به لائو تسه یا متن «دائو ده جینگ» در آثارش دیده نمی‌‌‌‌شود. بنابراین لائو تسه‌‌‌‌ی فرضی باید مدتی پس از منگ تسه زیسته باشد.

از سوی دیگر اشاره‌‌‌‌هایی مثبت به مفهوم «دائو» را در کتاب «هنر جنگ» (孫子兵法) ‌‌‌‌سون تسه را داریم که در قرن پنجم پ.م و در میانه‌‌‌‌ی عصر هخامنشی می‌‌‌‌زیسته است. اشاره به «پیروز شدن بدون جنگیدن» که در «دائو ده جینگ» بارها تکرار شده، در بند دوم از فصل دوم «هنر جنگ» هم آمده است. بنابراین چنین می‌‌‌‌نماید که بخش‌‌‌‌هایی از ایده‌‌‌‌های مرکزی متن مورد نظرمان از قرن پنجم پ.م و میانه‌‌‌‌ی دوران هخامنشی وجود داشته باشد، و بخش‌‌‌‌هایی دیگر به دو قرن دیرتر و نیمه‌‌‌‌ی دوم قرن سوم پ.م مربوط شود. نشان خواهم داد که تدوین متن به شکل کنونی قاعدتا کار یک ویراستار یگانه بوده که چارچوبی منظم و ذهنیتی منسجم داشته است. بنابراین لائو تسه‌‌‌‌ی فرضی باید در پایان این دوران و در حدود اوایل دوران اشکانی (اواخر قرن سوم پ.م) جای بگیرد. در این دوران است که پاره گفتارهای دیرینه‌‌‌‌ای که برخی‌‌‌‌شان در این هنگام دو قرن سابقه داشته‌‌‌‌اند، توسط ویراستاری گردآوری شده و در قالب متن امروزین تدوین شده و نهایی گشته است.

1. Kohn, 2000: 4. ↑
2. Henricks, 1989: 55-65. ↑
3. Henricks, 1989: 67-68. ↑
4. Hu, 1999. ↑
5. Morgan, 2001: 223–224. ↑
6. Chan, 2013. ↑
7. ایزوتسو، ۱۳۷۸: ۳۰۱-۳۰۲. ↑
8. ایزوتسو مثل بیشتر شرق‌شناسان اروپایی این ترکیب را «جن ی» خوانده است. من برای پرهیز از سردرگمی در خوانش‌های متفاوت (و اغلب خودسرانه) از متن، خوانش نشانه‌ها در زبان چینی ماندارین امروزین را مبنا گرفته‌ام و به آن شکلی که امروز چینی‌ها متن را می‌خوانند واژگان را نقل کرده‌ام. ↑

ادامه مطلب: گفتار هفتم: ساختار دائو دِه جینگ

رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب