آنچه که در قم آموختم

شروین وکیلی‌- دو سال پیش بود که با دوستان عزیزم؛‌ مهندس پویان مقدم و دکتر امیرحسین ماحوزی، سفری به یاد‌ماندنی به چین داشتیم و یکی از بحث‌هایی که طی گردش در این کشور باستانی بارها و بارها پیش کشیده می‌شد، مسئله‌ی چگونگیِ ارتباط برقرار‌کردنِ اندام‌وار و سازمان‌یافته با سنت تاریخی بود. ارتباطی که از سویی دست و پا گیر و محدود‌کننده و مانع خلاقیت و نوآوری نباشد و از سوی دیگر خزانه‌ی تجربه‌های گذشته و گنجینه‌ی فرهنگِ انباشت‌شده در طی قرن‌ها را در دسترس و اختیارمان قرار دهد و امکان استفاده از این منبعِ جایگزین‌ناپذیر را فراهم کند. دوره‌ی سفر ما گذشت… و بحث‌های‌مان پایان نیافت و به ایران بازگشتیم؛ با کوله‌باری انباشته از تجربه و داده‌های کارآمد و نقدهایی که بر نظام کمونیستی و برنامه‌ریزیِ دولتی چین وارد بود و نقاط درخشان و کارآمدی که نظامی چنین متمرکز می‌توانست داشته باشد.

نیرومندترین و مهم‌ترین برنامه‌ی عملیاتی که ما با الهام از سفرِ چین به ایران تحفه آوردیم، طرح دانشنامه‌ی ایرانی بود؛ ضرورت بازخوانی، تدوین، ویرایش و به‌روزسازیِ متون پایه‌ی فرهنگ ایران‌زمین و به جریان‌انداختنِ محتوای آن در رسانه‌هایی نو، مانند اینترنت و ابزارهای الکترونیکی و دستیابی به بانک داده‌ای فراگیر بر اینترنت، دستاوردی بود که در طی این دو سالِ پیشین به تدریج پخته شد و شکل گرفت، اما همچنان به صورت مجموعه‌ای از ایده‌ها و طرح‌ها و اندیشه‌ها در جمع یاران خورشیدی باقی ماند… تا آنکه به قم رفتیم.

ماجرا از برخوردی دوستانه شروع شد؛ ‌چند سال پیش خبرهایی جسته و گریخته از سازمانی به نام نور شنیده بودم که در قم مستقر بود و متون کهنِ ایران‌زمین را به صورت الکترونیکی منتشر می‌کرد. از کیفیت بالای متونِ اصلاح‌شده و ویرایشِ درست و مرجع‌نویسیِ‌ علمی‌شان مشخص بود اهل بخیه هستند و دانشمند… و از بهای اندکی که بر محصول ارزشمندشان گذاشته بودند،‌ روشن بود که هدفی آزمندانه ندارند… به ویژه مجموعه‌ی ادبیات و حکمت و کلامشان بسیار به کارم خورد و به همین دلیل هنگامی که دوستی خبر داد که مدیران یکی از بخش‌های این سازمان را می‌شناسد، خواستم تا درود و سپاس مرا به کارگزاران این کار برساند و او نیز چنین کرد و چه حیرت کردم که دو ساعتی بعد‌، خودِ مدیرِ بخش یاد‌شده با من تماس گرفت تا با تشکرش بابت استفاده از محصولشان غافلگیرم کند. این مکالمه‌ی کوتاه به دیداری کوتاه و سپس به دیداری بلندتر انجامید که امیدوارم تداوم یابد‌.

ضرورتی دیدم تا ماجرای این دیدارِ اخیر را در یادداشتی به یاد بسپارم:‌

مدیر بخش ادبیات این سازمان، روحانی‌ای بود خوش‌سخن و مهربان و سخت‌کوش و بسیار ایران‌دوست. هفت سال برای گردآوری تمام منابع حافظ‌پژوهی بی‌سر و صدا کوشیده بود و دستاوردش بی‌شک آنگاه که پس از چند ماهِ دیگر منتشر شود، برای دوستداران حافظ غنیمتی گران‌بها خواهد بود.‌

در همان دیدار نخست، دعوتمان کرد تا برای دیداری از این سازمان به قم برویم و همین امروز -‌پنج‌شنبه‌- چنین کردیم و آنچه دیدیم چندان هیجان‌انگیز بود که دریغم آمد، نوشتن درباره‌اش را به روزی دیگر وانهم.

سازمان نور؛ در واقع یک مرکز پژوهشی است، هرچند مدیرانش فروتنانه وظیفه‌ی خود را تدوین و انتشار آثار کهن‌ عنوان کردند.

تمام متونی که بخش عمده‌ی خزانه‌ی فرهنگیِ ما ایرانیان را در یک‌و‌نیم هزاره‌ی گذشته برمی‌سازد؛ از شعر و نثر و تاریخ و جغرافیا و ادیان و الاهیات و حکمت و فلسفه و پزشکی و فقه و حقوق و‌ خلاصه‌ هر آنچه نوشته شده است، به هر دو زبان فارسی و عربی در حیطه‌ی کارشان قرار می‌گیرد.

دقتشان در تصحیح و ویرایش و تطبیقِ متون و دستیابی به نسخه‌هایی پایه و شرح‌نویسی و نسخه‌شناسی بی‌مانند بود.

همچنین بود دانش عمیق‌شان در منبع‌شناسی و کتاب‌شناسیِ شاخه‌های مختلف تمدن ایرانی و تسلط‌شان بر فن‌آوری روز دنیا در زمینه‌ی انتشارات الکترونیک، نظم و ترتیبِ کارشان، دقت و وسواس‌ علمی‌شان و دستاوردهای خیره‌کننده‌شان به راستی چشمگیر بود. تا به حال 17 هزار جلد کتاب را به بهترین صورت ویرایش و آماده‌سازی کرده‌اند و با بهترین امکاناتِ جستجو و کامل‌ترین ابزارهای پژوهش به شکل الکترونیکی منتشر کرده‌اند؛ کتاب‌هایی که بخش بزرگی از آن‌ها یا اصولاً به صورت چاپی وجود ندارد یا نایاب است. بدین معنا که بخش مهمی از این کار را با خواندن و اصلاحِ نسخ خطی و باز‌نشر کتاب‌های چاپ سنگیِ قدیمی به انجام رسانیده‌اند.

سازمان‌شان 450 کارمند داشت که تقریباً همگی طلبه یا حوزوی بودند. اتاق‌ها پاکیزه با فضایی دوستانه و چهره‌ها خوشایند و رفتارها، صمیمی و مودبانه بود. از دیدن کارمندان هنگام کار می‌شد دریافت که همه‌ی آنچه را که انجام می‌دهند، دوست دارند و همچون کنشی اخلاقی بدان اعتقاد دارند. کسی را ندیدیم که با لاف و گزاف از کار سترگشان سخن بگوید و به ندرت کلمه‌ی من در مکالمه‌ها شنیده می‌شد و به جای‌ آن؛ عبارت دلپذیرِ ما بود که بسیار بر سر زبان‌ها بود.

برای هر پروژه، شمار فیش‌ها؛ به چند میلیون و مداخل؛ به چند صد هزار و صفحات؛ به چند هزار بالغ می‌شد و نزدیک به 20 گروه داشتند که در هر یک چندین طرح از این دست به طور موازی انجام می‌شد.

ویژگی‌های این سازمان از سه سویه برای من تکان‌دهنده و مهم بود:

نخست آنکه؛ دیدم در میان طبقه‌ای که کم‌ترین ادعا -‌و شاید در چشمِ بسیاری از مردم، کم‌ترین اعتبارِ اجتماعی‌- را برای حفظ میراثِ فرهنگیِ ایرانی دارند، گروهی بسیار منسجم، بسیار متعهد و بسیار دانشمند وجود دارد که به درستی و با کارآمدیِ چشمگیری به این کار سرگرم‌ هستند‌ و محصولی عینی و بسیار تاثیرگذار را تولید می‌کنند. سازمانی که من دیدیم؛ در زمینه‌ی فرهنگی و اجتماعیِ ظهور و تکاملش، از بسیاری جنبه‌ها نمونه و کامل بود. بی‌تردید اگر ما سازمانی مشابه را در تهران راه می‌انداختیم، هنجارها و قواعد و چارچوب‌های ریختی و نمادهای ظاهریِ متفاوتی در کارمان نمود می‌یافت، اما عمیقاً معتقدم از نظر کارکرد و رخدادهای معنادارِ نهایی، کمابیش همان چیزی تحقق می‌یافت که در آنجا یافته بود؛ اگر که قرار بود حاصلی به دست آید. به بیان دیگر، دیدم؛ که مردانی که چارچوب ایدئولوژیکشان احتمالاً با من تفاوت داشت و در زمینه‌ی اجتماعی و فرهنگیِ کاملاً متفاوتی پرورش یافته بودند، نه تنها اهداف و آرمان‌هایی بسیار نزدیک به ما داشتند که با شور و شوقی همسان و با راهبردهایی مشابه به دستاوردهایی دقیقاً هم‌راستا دست یافته بودند که از نظر حجم و دقت و درستی، مثال‌زدنی بود.

دومین نکته‌ی جالب توجه آن بود که؛ این سازمان را هیچ‌یک از ما به درستی نمی‌شناختیم. فروشگاه‌هایش در تهران کم‌شمار، تبلیغاتشان کاملاً نامحسوس و در واقع غایب و ادعای‌شان در مورد کاری که می‌کردند، در حدِ هیچ بود. این درست واژگونه‌ی وضع بسیاری از جمع‌های روشنفکرانه‌ای بود که می‌شناسم و می‌شناسیم؛ که ادعاهایی بسیار، سر و صدایی فراوان و خروجی‌های ملموسِ نوشتاریِ بسیار اندکی دارند. به عبارت دیگر، در قم با گروهی از افراد روبه‌رو شدم که؛ بی‌سر و صدا خود را وقف فرهنگ، به خالص‌ترین شکلِ آن کرده بودند و در همان سکوت و آرامش به دستاوردهایی تکان‌دهنده دست‌یافته بودند.

سومین نکته‌‌ی غریب؛ به موزائیکی‌بودنِ جامعه‌ی ما و بی‌خبریِ ما از هم مربوط می‌شد. من در قم به چشم دیدم؛ که بخش مهمی از رویایی که در سر داشتم و داشتیم، بی‌آنکه خبر داشته باشیم، طی 22 سالِ گذشته در بیخ گوشمان به فرجامی بارور نزدیک می‌شده است. حجم زیادی از کارهایی که برنامه داشتیم انجام دهیم، پیشاپیش انجام شده بود و آن هنگام که از برنامه‌های در دستِ انجام‌مان سخن می‌گفتیم، می‌شنیدیم که؛ ما هم قصد داریم دقیقاً چنین کاری بکنیم.

وقتی باز‌می‌گشتیم، در فکر بودم که چند سلولِ مجزای فرهنگیِ دیگر در پیرامون ما وجود دارد، که از حضورش بی‌خبریم؟

برای بسیاری از ما جوانان، ما دانشگاهیان، ما روشنفکران و ما دوستدارانِ بازسازی فرهنگ ایرانی،‌ سازمانی که از روحانیون و طلبه‌ها تشکیل شده باشد؛ شعارش تدوین فرهنگ عصر اسلامیِ ایران باشد و با سیستمی نیمه‌دولتی اداره شود، مجموعه‌ای از دلالت‌های منفی و ناخوشایند را به ذهن متبادر می‌کند. این تضادِ میان رمزگانِ هویتی و نمادهای ایدئولوژیک و لباس‌ها و طبقه‌های فرهنگی، عارضه‌ای است که متاسفانه در دهه‌های گذشته با شتابی اوج‌گیرنده، افزایش یافته است و چه بسا که همین بی‌اعتنایی و بی‌اعتمادی به کسانی از مسلک‌ها و مرام‌های دیگر باعث شده باشد تا سلول‌های کنشِ فرهنگی در جامعه‌ی ما چنین دور از هم و بی‌خبر از یکدیگر باقی بمانند.

آنچه که در قم آموختم؛ ضرورت خبر‌دار‌شدن از حال یکدیگر بود و تبلیغِ رواداری و مهر به دیگری، که شاید از نظر بافتِ عقیدتی و رویکردِ اجتماعی و خاستگاهِ فرهنگی،‌ تفاوتی بسیار با من داشته باشد، اما همچنان همچون دو میوه‌ی روییده بر یک شاخ، از اصل و تباری مشترک‌ برخوردار است.

جمع خورشیدیان پیش از این سفر نیز به این رواداری و مهر پایبند بود‌ و شادمانم که به همین دلیل، پلی واسط میان بسیاری از همین حلقه‌های دور از همِ فرهنگی قرار گرفته‌ است. در قم، این حقیقت برایم عریان‌تر از همیشه تجلی یافت که؛ این شیوه و روشِ روادارانه و مهرآمیز؛ راست و درست است و به نتایجی درخشان خواهد انجامید. خواست‌های بزرگ تمام کسانی که علاقه‌ای به ایران‌زمین و فرهنگ ایرانی دارند، دیر یا زود همگرا و همسو خواهد شد و گاه می‌بینی که چه نمایان چنین شده است.

ایرانیان در عصر ساسانی، برای آنکه پیوند میان طبقه‌های اجتماعیِ گوناگون را برقرار کنند و زیرسیستم‌های تخصصیِ آن روزگار را با هم در یک سامانه‌ی یگانه گرد آورند، مفهومی ابداع کرده بودند به نام؛ هم‌نافی.

هم‌نافی‌ را می‌توان امروز بدان معنا تفسیر کرد که؛ همه‌ی مردم ایران‌زمین در نهایت تبار و خاستگاهی مشترک دارند،‌ همچون کودکانی که در یک شکم و با یک رگِ ناف پرورده شوند.

آنچه امروز در قم آموختم و تاییدش را در قونیه و بخارا و مرو و دوشنبه نیز یافته بودم آن بود که؛‌ هرکس در ایران‌زمین به فرهنگ می‌اندیشد؛ از ریشه‌ای یگانه تغذیه کرده است و از خوراکی همسان خورده است و با الگویی همگون بالیده و رشد‌ کرده است.

در قم آموختم که؛ همین فرهنگ، نافِ مشترکِ ماست.

23 تیرماه 1390