هشتم: آوندها

هشتم: آوندها

چنان که در بخش مربوط به هنر نوسنگی دیدیم، سطح آوندها و شکل ظاهری‌‌شان از ابتدای کار زمینه‌‌ای مهم برای خلاقیت هنری بوده است و هم در نمادها و نقوشی که بر سطح ظرف‌‌ها ترسیم می‌‌شده و هم در ریخت عمومی آنها تنوعی چشمگیر از خلاقیت زیبایی‌‌شناسانه بازتاب یافته است. در عصر برنز ایلام و میانرودان این آفرینشهای هنری تداوم پیدا می‌‌کند و به چند سبک محلی می‌‌انجامد.

سفالهای چغامیش

در میان فرهنگهایی که در بخش پیشین بررسی کردیم، تقریبا همه‌‌شان– به طور خاص جیرفت و سیلک و نَگار- در عصر برنز هم تداوم یافته‌‌اند و بنابراین وقتی سخن از آوندهای باستانی در میان است، با پیوسنگی چشمگیری در ساخت و سبک و نمادپردازی‌‌ها سر و کار داریم که گاه قدمت یک نقش‌‌مایه یا ریخت خاص را به هزار سال پیشتر از اثری که در دست داریم باز می‌‌گرداند.

یکی از کهنترین اشکال پرداخت هنری آوندها به جیرفت مربوط می‌‌شود که نقش‌‌مایه‌‌هایش را پیشتر مرور کردیم. چنین می‌‌نماید که فن ساختن جامها و آوندهای سنگی با سطوح کنده‌‌کاری شده کمابیش همزمان با جیرفت در میانرودان و ایلام هم تحول پیدا کرده باشد. با این حال داده‌‌هایی در دست داریم که نشان می‌‌دهد مناطق غربی‌‌تر زیر تاثیر سبک هنری جیرفت بوده‌‌اند.

جامهای سنگی جیرفت، یافته شده در شهرهای سومری، هزاره‌‌ی چهارم پ.م و نقش‌‌مایه‌‌ی ظرف پایینی

یکی از الگو‌‌های مهم در این میان آن است که جامهای جیرفت در ایلام و سومر قدیم یافت شده و چنین می‌‌نماید که استفاده از آن رواجی هم داشته باشد، اما درباره‌‌ی جامها و آثار سومری چنین نیست و ردپایی از آنها در ایران مرکزی نمی‌‌بینیم. یعنی در مسیرهای ترابری باستانی‌‌ای که از اواخر هزاره‌‌ی چهارم پ.م کل ایران زمین را یکپارچه می‌‌ساخته، انتقال جامهای جیرفت به سومر رایج بوده اما بازگشت جامهای سومری به جیرفت یا مناطق دیگر ایران مرکزی مرسوم نبوده است. با توجه به این که نقش‌‌مایه‌‌های نمایان بر آوندهای سومری هم با آنچه در جیرفت می‌‌بینیم همسان هستند، و در ضمن آثار جیرفت زمخت‌‌تر و بدوی‌‌تر می‌‌نمایند، می‌‌توان حدس زد که به احتمال زیاد آثار ایران مرکزی قدیمی‌‌تر و بی‌‌شک از نظر فرهنگی بانفوذتر از آثار سومری بوده‌‌اند.

سومر و ایلام البته به سرعت وارد شبکه‌‌ی تولید آوندهای هنرمندانه می‌‌شوند و به ویژه در اوروک جامهای سنگی بسیار زیبایی داریم که کنده‌‌کاری‌‌های ظریف و چشمگیری دارند و در نیمه‌‌ی دوم هزاره‌‌ی چهارم پ.م ساخته شده‌‌اند. این جامها معمولا از جنس مرمر ساخته می‌‌شوند و بر خلاف سبک جیرفت، بخشی از فضای رویشان بدون نقش است و در کل فضای خالی بیشتری را بین تصویرهای خود گنجانده‌‌اند. نکته‌‌ی جالب دیگر آن که جامهای اوروک بیشتر صحنه‌‌های شهری و محیط اجتماعی و انسانها را در حال انجام مناسک و فعالیتهای دینی نمایش می‌‌دهند و این در برابر مضمونهای جیرفتی قرار می‌‌گیرد که اغلب نشانگر جانوران و فضاهای وحشی و طبیعی است.

نکته‌‌ی دیگر آن که در جامهای اوروک مردان گاه برهنه‌‌ی مادرزاد نموده شده‌‌اند، در حالی که در هنر جیرفت با آن که در کل جامه و پوشاک بسیار بسیار ساده‌‌تر است، تابویی درباره‌‌ی بازنمودن عورت وجود دارد و مردان همیشه لُنگی بر کمر دارند.

جام سنگی اوروک، مرمر، ۳۵۰۰-۳۳۰۰ پ.م

جامهای سنگی جیرفت، یافت شده در نیپور (بالایی و میانی) و اور (پایینی)، میانه تا اواخر هزاره‌‌ی چهارم پ.م

دو جام گاونشان سنگی با سبک جیرفت: بالایی) سومر، حدود ۳۰۰۰ پ.م؛ پایینی) اور، حدود ۲۴۰۰ پ.م

چنان که گفتیم در میان مراکز فرهنگی ایران باستان، ایلام بیش از بقیه در فن فلزکاری پیشرفته بود و مجسمه‌‌ها و تندیسهای فلزی یافت شده در این قلمرو ماهرانه‌‌تر و خلاقانه‌‌تر از سایر مراکز همسایه‌‌اش ساخته شده‌‌اند. این ماجرا درباره‌‌ی آوندها هم نمود دارد و عالیترین نمونه از آوندهای فلزی در ایلام یافت شده‌‌اند. در سومر هم البته آوندهایی فلزی داشته‌‌ایم که مهمترین‌‌اش آوند آیینی اَن‌‌متنا شاه لاگاش است که برای پیشکش به ایزد نین‌‌گیرسو ساخته شده. این آوند از جنس نقره با پایه‌‌ی مس ساخته شده و بر آن نقش آنزود (عقاب با سر شیر) را می‌‌بینیم که دو شیر و دو بز را در دستانش گرفته است.

شیوه‌‌ی ترسیم نقش بر این آوند نوعی قلمزنی است و با خراشیدن و حک کردن اجرا شده است. به همان شکلی که تقریبا در همان زمان در شهر همسایه‌‌ی لاگاش -یعنی لارسا- در سومر با خطوطی کمابیش ناشیانه پیاده‌‌سازی شده است. این نمونه‌‌ها را می‌‌توان با جامهای ایلامی‌‌ای مقایسه کرد که یکی دو قرن زودتر ساخته شده‌‌اند و نقش برجسته‌‌هایی که در هنر جیرفت دیدیم را با مهارت بر سطح ظرف پیاده‌‌ کرده‌‌اند.

آوند آیینی اَن‌‌متنا و جزئیاتش (زیر)، لاگاش، ۲۴۵۰ پ.م

جام لارسا، حدود ۲۵۰۰ پ.م

 جام سیمین ایلامی، حدود ۲۶۰۰ پ.م

 جام ایلامی، حدود ۲۳۰۰ پ.م

سه جام سیمین ایلامی از میانه‌‌ی هزاره‌‌ی دوم پ.م (بالایی و میانی) و اواخر هزاره‌‌ی سوم پ.م (پایینی)

جام زرین مارلیک، میانه‌‌ی هزاره‌‌ی دوم پ.م

جام ایلامی، میانه‌‌ی هزاره‌‌ی دوم پ.م

 

ادامه مطلب: نهم: زیورها

رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب