وطن‌دوستی در برابر ناسیونالیسم؛ دو سرمشق تعریف هویت اجتماعی

چنانکه به اشاره گذشت، بحثِ دقیق و درست درباره‌ی سیر ملی‌گرایی در ایران‌زمین، به پژوهشی پردامنه نیاز دارد که عناصر مفهومی، ساخت‌های نهادیِ پشتیبان، نظریه‌پردازان و متون اصلی، و بسترهای عقیدتیِ مربوط به هر دوران تاریخی را به دقت وارسی کند و بر آن مبنا گرانیگاه‌های معنایی و نقاط شباهت و تفاوت میان صورتبندی‌های پیاپی را به دست دهد. در حال حاضر نگارنده تنها بخشی از این پژوهش را به انجام رسانده و بنابراین قصدِ تعمیم‌دادنِ یافته‌های خویش به دوران‌های دیگر را ندارد. با این وجود، بر مبنای آنچه که درباره‌ی آغاز و پایانِ این سیرِ تاریخی می‌دانیم، می‌توان به مقایسه‌ای میان ملی‌گرایی ایرانی و ناسیونالیسم اروپایی دست یازید و در این مورد به داوری‌ای عملیاتی دست یافت.

ابتدا به شباهت‌های ناسیونالیسم مدرن و ملی‌گرایی پیشامدرن ایرانی بنگریم:

نخست: هر دو، گفتمان‌هایی برای صورتبندی هویت جمعی هستند، و مردمی را که در قلمرو جغرافیایی خاصی زندگی می‌کنند، به کمک نمادها و رمزگانی تعمیم یافته، هم‌تبار و همسان و هم‌ذات قلمداد می‌کنند.

دوم: هردو با قدرت پیوند دارند، توسط نظامهای سیاسی بازتولید می‌شوند و معمولا دگردیسی در گفتمان‌شان به ظهور اشکال جدیدی از نظم سیاسی منتهی می‌شود.

سوم: هردو هویت جمعی را با تکیه بر اشتراک در عناصری مانند زبان، زیستگاه، تجربه‌ی تاریخی، و گاه خویشاوندی صورتبندی می‌کنند.

شاید به دلیل همین شباهت‌ها بوده که نزدِ روشنفکران عهد مشروطه، ناسیونالیسم اروپایی دنباله‌ای، و مترادفی برای هویت ملی کهن ایرانیان پنداشته شده و از نظر واژه‌گزینی با مفاهیمی مثل وطن و میهن پیوند خورده است. با این وجود تفاوتهای میان این دو نیز باید مورد توجه واقع شود. این تفاوت‌ها را با شرح و بسط بیشتری وارسی می‌کنیم، چرا که پیشنهاد عملیاتی این نوشتار بر مبنای تمایزهای ارائه شده استوار خواهد شد.

نخست باید به این نکته توجه کرد که ملی‌گرایی قدیم ایرانی، در بستر نظری پیشامدرن جریان داشته و هنوز روایتی مدرن از آن به دست نیامده است. در مقابل، ناسیونالیسم اروپایی که با جذب عناصری سطحی و نمادهایی از ملی‌گرایی کهن در گفتمان خویش، در ایرانِ معاصر جایگزین آن شده است، قالبی یکسره مدرن دارد و شالوده‌ی مفهومی‌اش بر مبنای نگاهی مدرن به انسان و اجتماع استوار شده است. حدس نگارنده آن است که ایرانیان بر خلاف آنچه که در آرای برخی از نظریه‌پردازان معاصر دیده می‌شود، در فهم و جذب ارکان مدرنیته دچار ناتوانی یا کم‌هوشی نبوده‌اند. چنان که ساختارها و فن‌آوری‌های مدرن را، که به لحاظ عملیاتی پیچیده‌تر از نظریه‌هاست، را با سرعتی چشمگیر جذب کرده و به کار گرفته‌اند. علتِ کژدیسه نمودن هویتِ جمعیِ مدرنِ ایرانیان، به نظرم تزاحم و رقابت دو دستگاه نظری متمایز است. یکی ناسیونالیسم مدرن، و دیگری ملی‌گرایی سنتی که با هدفی یکسان، مفاهیم و شاخصهایی مشابه را به کار می‌گیرند و پردازش می‌کنند. اما آنها را به اشکالی متفاوت چفت و بست می‌کنند و قالبهای نظری و راهبردهای عملیاتی واگرایی را از آن استخراج می‌کنند. به بیان دیگر، رازِ نهادینه نشدنِ مدرنیته در ایران زمین، وجود یک ساخت معناییِ بومیِ مقاوم و سرسخت است که همچنان سیطره‌ی سرمشقی بیگانه را بر نمی‌تابد و با وجود عقب‌نشینی به نسبت کامل از عرصه‌ی فن‌آوری و سیاست عملی، همچنان در عرصه‌های فرهنگی، دینی، ادبی و اخلاقی مدعی است و خود را برتر از نمونه‌ی مدرن می‌داند. ایران زمین بر خلاف سایر سرزمینهایی که مدرنیته هنوز در آنها نهادینه نشده، نه از نظر ژئوپولتیک و ارتباط با جهان دور افتاده و منزوی است، و نه با فقر اقتصادی و جمعیتی و فرهنگی‌ای دست به گریبان است. از این رو ریشه نگرفتن قالبهای نظری مدرن در این سامان را باید ناشی از علتی درونزاد دانست که با توجه به پیشینه‌ی دیرپای تاریخی ایران و غنای اندوخته‌ی فرهنگی‌اش، احتمالا حضور یک سیستمِ معنایی رقیبِ بومی است.

دوم آن که سیر تحول و الگوی زایش ناسیونالیسم و ملی‌گرایی ایرانی با هم تفاوت دارد. ناسیونالیسم به شکلی کمابیش ناگهانی، به دنبال انقلابهایی سیاسی در اروپا بر صحنه ظاهر شد. ایده‌ها و مفاهیمی را به کار می‌گرفت که دست بالا سه قرن تا عصر نوزایی فاصله داشتند، و همگرایی و پیوند میان مردمی را ایجاد می‌کرد که نه بر مبنای پیشینه‌ی تاریخی‌شان و نه بر اساس مرزبندی‌های طبیعی و جغرافیایی از همسایگانشان مجزا نبودند. یعنی ناسیونالیسم اروپایی، در شرایطی زاده شد که از نظر مفهومی جوان و نوپا بود، و جمعیتهایی را به هم متصل می‌کرد که تازه از انزوای قرون میانه بیرون آمده بودند و پیوند درونزاد استواری با هم نداشتند، و علاوه بر اینها حد و مرزی را برای «ملت» قایل می‌شد، که سابقه‌ی تاریخی یا دلیل جغرافیایی خاصی نداشت. این بدان معناست که فرانسویان، وقتی در پگاهِ انقلاب فرانسه هویت ملی مدرن فرانسوی را برای خویش ابداع کردند، از نظر تبار و دین و زبان و سابقه‌ی تاریخی تمایز چشمگیر و معنی‌داری با اهالی اسپانیا و سوئیس و ایتالیا نداشتند. اگر به تاریخ اروپا بنگریم، می‌بینیم که در سراسر دوران پیشامدرن با واحدهای سیاسی به نسبت کوچک و توسعه نایافته‌ای روبرو هستیم که در جزر و مد دایمی آمد و رفتِ قبایل و جمعیتهای متحرک قرار دارند و تنها شالوده‌های وحدت بخشی که در اختیار دارند در ابتدای کار اقتدار امپراتوری روم و بعد از آن سیطره‌ی معنوی کلیسای کاتولیک است. این نکته که خاندان سلطنتی روسیه تبار آلمانی داشته‌اند و در فرانسه بوربون‌هایی که در اصل فرانسوی نبودند دیرپاترین سلسله را تاسیس کردند، تنها نمونه‌ای از تحرک و ناپایداری بافتهای قومی در اروپای پیشامدرن است. در واقع زمانی که ناسیونالیسم به عنوان گزینه‌ای در مقابل ترکیب کلیسا و شاه برای تعریف هویت جمعی مردمان پیشنهاد شد، وظیفه‌ای گران را بر دوش داشت و آن هم مرزبندی میان مردمی بود که از نظر تبار و نژاد بسیار همگن‌ بودند، همگی به کیش مسیحیت گرویده بودند، در قلمروی با جغرافیای کمابیش همگن و همریخت زندگی می‌کردند، و پیشینه‌ی نویسایی و ادبیات و فرهنگ و هنر تا پیش از عصر نوزایی در میانشان چندان دیرپا و گسترده نبود. تمایزهای هویت‌بخشِ موجود پیش از ظهور ناسیونالیسم، عبارت بود از حس پیوستگی به یک قبیله یا عشیره، و یا پیروی یا سرکشی در برابر اقتدار پاپ که در جنبش اصلاح دین تجلی یافته بود. در هر دو مورد هم این پیوستگی‌ها و مرزبندی هویتها، که در نگاهی فراگیر تفاوتهای بسیار اندکی با هم داشتند، به جنگهای خونین و درازمدت می‌انجامید. جزئی بودن شکافِ میان دو سوی متمایز پنداشته شده، زمانی چشمگیرتر می‌نماید که به ساختار مشترک مسیحیت پروتستان و کاتولیک بنگریم و آن را مثلا با تمایز میان مسلمانان و هندوهای هند، یا زرتشتیان و مسلمانان ایران مقایسه کنیم. تمایزهای قومی و تباری اروپاییان هم، که جملگی به خوشه‌هایی خویشاوند از جمعیتهای هند و اروپایی تعلق دارند، قابل مقایسه با تفاوتی نیست که مثلا در ایران زمین میان ترکمن‌های چشم‌بادامی خراسانی، براهویی‌های دراویدی بلوچستانی، اعراب خوزستانی، و دیگران می‌بینیم.

در ایران زمین، در مقابل، شکلی یکسره متفاوت از ظهور هویت ملی را در دوران پیشامدرن می‌بینیم. گرداگردِ ایران زمین از ابتدای هزاره‌ی سوم پیش از میلاد، صحنه‌ی ظهور شهرنشینی و ظهور خط بود. بقایای یافته شده از شهرسوخته، دره‌ی سند، ایلام، سومر، منطقه‌ی ری، قفقاز و گرداگرد کویر مرکزی ایران نشان می‌دهد که از کهنترین موج استقرار شهرنشینانه‌ی جهان، همزمان با مصر و آناتولی در این منطقه بروز یافته است. ایران زمین تا دو و نیم هزاره بعد از ظهور شهرنشینی و نویسایی، همچنان از نظر سیاسی نامتحد باقی ماند و واحدهای سیاسیِ به نسبت کوچک آن در قالب دولتشهرهایی منفرد، و یا اتحادیه‌هایی مثل دولت ایلام یا پادشاهی‌هایی مهاجم مثل دولت آشور تشکل می‌یافت. داده‌های باستان‌شناسانه نشان می‌دهد که از ابتدای این دوران ارتباط تجاری چشمگیر و گسترده‌ای میان مراکز جمعیتی کل این قلمرو برقرار بوده و به این ترتیب شکلی از تبادل فرهنگی و اقتصادی، مستقل از ارتباطها یا حتا تماسهای سیاسی، در سراسر این قلمرو جغرافیایی وجود داشته و نهادینه بوده است.

ظهور کشورِ یگانه و متحدِ ایران، در میانه‌ی قرن ششم پیش از میلاد تحقق یافت و این شبکه‌ی مرکزی را چنان به استواری با هم متحد کرد که نیروی کافی برای فتح کل جهانِ نویسای در دسترس را برای شاهان هخامنشی آزاد کرد. چنان که در کتاب «داریوش دادگر» به تفصیل آمده،[24] بی‌شک از سال 521 پ.م و به احتمال زیاد از یک نسل پیش از آن، این هویت ملیِ ایرانی با سابقه‌ی دیرپا و پیشاسیاسی‌اش، بیانی دولتی و سیاسی نیز به خود گرفته بود و در قالب کلیدواژه‌ها، مفاهیم و قواعد مشخص و صریحی صورتبندی می‌شد و شکلِ تازه‌ای از «منِ‌ ایرانی» را محور قرار می‌داد.

نوپا بودن این زبانهای ملی، و وابستگی‌شان به نهادهای حاکمیت، حتا در شیوه‌ی ثبت این زبانها و نویسا شدن مردم نیز بازتاب می‌یابد. چنان که زبان سلت کروات، با وجود اینکه زبانی ملی است و دیرگاهی است به زبان ادبی تبدیل شده، توسط کاتولیک­ها با الفبای لاتین و رومی نوشته می­شود ولی ارتودوکس­ها آن را به خط کریلیک می­نویسند. گاهی این زبان ملی یکسره بی‌سابقه و ساختگی بود و تنها از مجرای آموزش و پرورش متمرکز دولتی بود که رواج می‌یافت. مثلاً ایوار آندرآس آسِن[27] که یک ناسیونالست نروژی بود، بین سالهای 1808 تا 1845.م زبان لاندزمال[28] را برای این ایجاد کرد که از «دانمارکی شدن» مردم نروژ و از رسوخ زبان و فرهنگ دانمارک در میان نروژیان جلوگیری کند.[29] البته این تلاش آن طوری که او می­خواست به نتیجه کاملی نرسید. زبان لاندزمال همانی است که در نهایت امروز زبان نینورسک[30] را به وجود آورده که در مرکز و غرب نروژ بیشتر مورد استفاده قرار می­گیرد و در واقع فقط یک پنجم جمعیت نروژ با آن سخن می‌گویند. هنوز بعد این همه تلاش مردم نروژ دو زبانه هستند و دانمارکی و نینورسک را با همدیگر حرف می­زنند. نکته‌ی جالب در مورد زبان به ویژه درچارچوب اروپایی‌اش آن است که تقریباً تمام زبان­های ملی­ای که ما می­شناسیم به جز آلمانی که که در ابتدای کار از مجاری فرهنگی ترویج می‌شد، به ضرب و زور دولت­های ملی به شکل یک زبان فراگیر جا افتاده‌اند.

در تمام مواردی که با تثبیت ناسیونالیسم مدرن در سرزمینی حتا غیراروپایی روبرو هستیم، این تاکید بر زبان مشترک و تلاش برای استانده کردن و به کرسی نشاندن زبان ملی دیده می‌شود. در این مسیر، زبانهای قومی و محلی‌ای که تا پیش از استقرار دولت ناسیونالیستی در مناطق گوناگون رواج داشته‌اند، همچون رقیبی خطرناک نگریسته می‌شوند و تکلم به زبانی جز زبان ملی به تنهایی نشانه‌ای از وفادار نبودن به ملیت مدرن قلمداد می‌شود. به همین خاطر است که بعد از ظهور ناسیونالیسم با نوعی انقراض گروهی زبانهای محلی روبرو هستیم و به خصوص در اروپا تثبیت زبانهای ملی هنجارین به ریشه‌کنی زبانهای قومی و محلی منتهی شده است.

درباره‌ی هویت ملی کهن ایرانی، قضیه شکلی به کلی متفاوت دارد. با مرور آثار نویسندگانی که هویت ملی ایرانی را در قالب حماسه (فردوسی، نظامی، اسدی توسی و…)، تاریخ (طبری، بیهقی و …)، و فلسفه (سهروردی و…) صورتبندی کرده‌اند، روشن می‌شود که هویت ملی کهن ایرانی بر خلاف هویت ناسیونالیستی مدرن به یک متغیرِ یگانه مثل زبان وابسته نیست، و به جای آن از شبکه‌ای از مضمونها و شاخصها بهره می‌برد. زبان ملی، البته شاخصی مهم در این میان است، اما هیچ تعارضی با زبانهای قومی و محلی ندارد و بزرگترین آفرینندگان فرهنگ ایرانی، کسانی بوده‌اند که با یکی دو زبان قومی آشنایی داشته و گاه زبان‌ مادری‌شان پارسی دری نبوده است. طبری بودن زبان مادری قابوس وشمگیر زیاری، ترکی بودن زبان مادری امیر نوایی، یا تاتار بودن زبان مادری بیدل دهلوی نه تنها تاثیر منفی‌ای بر کاربرد پارسی دری نزدشان نداشته، که احتمالا باعث غنای استفاده از این زبان نیز شده و به آفرینش شاهکارهایی منتهی شده که بخشی مهم از خزانه‌ی معنایی تمدن ایرانی را تشکیل می‌دهند. گذشته از این، زبان تنها شاخص تعیین کننده‌ی هویت ملی ایرانی نبوده، که بخواهد در رقابت با زبانهای قومی به خطر بیفتد. یکی از شاخصهای عمده، اخلاق و سلوک شخصی بوده، که در قالب روایتهای اساطیری مربوط به انسانهایی آرمانی صورتبندی می‌شده، و تنها در قدمی بعدی به نظامهای سازمان یافته‌ی دینی مربوط می‌شده است. به این ترتیب شخصیتهایی مانند حضرت علی یا رستم که جایگاهی کمابیش یکسان را در حوزه‌ی اخلاق پهلوانی ایفا می‌کنند، با وجود همنشینی و همسانی به دو سنت دینی به کلی متفاوت تعلق دارند، و همچنین است همنشینی آدم و کیومرث یا جمشید و سلیمان، که نظیره‌سازی‌هایی را در اساطیر موازیِ هند و ایرانی- سامی نشان می‌دهد. دین هم با تعریفی به نسبت گسترده و فربه‌تر از پایبندی به مناسکی خاص، در قدمی دیگر هویت ملی ایرانیان را تعیین می‌کرده است و به همین دلیل هم در عصر مشروطه کلمه‌ی ملت را که به معنای افرادِ هم‌آیین بود به عنوان ترجمه‌ای برای ناسیونِ اروپایی مورد استفاده قرار دادند. به عبارت دیگر، در ترجمه‌ی ناسیون به ملت، خطای چندانی هم بر قلم روشنفکران

عصر مشروطه نرفته است. ناسیونالیسم مدرن مفهومی لاغرتر و خاص‌تر از وطن‌دوستی و ملی‌گرایی ایرانی بوده، که در هنگام ترجمه با یکی از مردم‌پسندترین شاخصهای هویت ایرانی، یعنی دین (ملت) رمزگذاری شده، شاید با این سودا که مخالفت روحانیون و مدافعان دین سنتی برانگیخته نشود.

سیر رشد و توسعه‌ی زبان پارسی، و برکشیده شدن‌اش به مقام زبان ملی ایرانیان طی هزار و دویست سال گذشته، خود به قدر کافی بیانگرِ تفاوت میان زبان ملیِ مدرن با زبان ملی نزد ایرانیان هست. زبان پارسی، و همه‌ی شاهکارهای فکری و ادبی‌ای که در این زبان آفریده شده‌اند، در هیچ مقطعی از تاریخِ پیشامدرن ما با زور و توسط یک نظام آموزشی دولتی ترویج نشده‌اند. سیر گسترش این زبان و مضمونهای مستتر در آن، درست مانند سیر توسعه‌ی خودِ ملیت ایرانی، روندی گام به گام، تدریجی، و دیرپا بوده که بر محور تماسِ مردمان با این زبان و برگرفتنِ آزادانه و مشتاقانه‌شان استوار بوده است. حکیم بوسنوی که از اهالی یوگسلاوی مدرن بوده و نخستین تفسیر بر حافظ را فراهم آورده، مثل ادیبان هندی‌ای که تا پیش از سلطه‌ی انگلستان زبان و ادب پارسی را در این قاره ترویج می‌کردند، وابسته به دربارِ ایران نبودند و از سوی نهادی سیاسی برای کاری خاص گماشته نشده بودند. ایشان به سادگی ادیبانی خوش‌ذوق بودند که زبانی و اثری را می‌پسندیدند و آن را بر می‌گرفتند و درونی می‌کردند و کمر همت به تبلیغش می‌بستند و این الگویی عمومی است که زبان پارسی، نظام اخلاقی ایرانی و بیانهای دینیِ معمولا عارفانه‌اش، و در چشم‌اندازی کلی‌تر، خودِ هویت ایرانی در گذرگاه تاریخ بر اساسش بسط یافته است.

چهارم: نتیجه‌گیری

اندرکنش ناسیونالیسم مدرن و ملی‌گرایی سنتی ایرانی در یک و نیم قرن گذشته، چندان بارور و زاینده نبوده است. آنچه که در تاریخ معاصر ایران می‌بینیم، وامگیری مشتاقانه‌ی ناسیونالیسم مدرن است، که از عصر مشروطه شروع شد، و با تکیه بر هر دو رکنِ دین و تاریخ و زبان پارسی انقلاب مشروطه را به سرانجام رساند، و بعد به دو شاخه‌ی معارض و رقیب تجزیه شد و ابتدا دولت پهلوی و بعد دولت جمهوری اسلامی را با تاکید بر تاریخ پیش از اسلام یا میراث دوران اسلامی نتیجه داد. در تمام این دوران، سرمشق نظری غالب برای تعریف هویت جمعی ایرانیان، ناسیونالیسم مدرن بوده است. خواه در روایت باستان‌گرای عصر پهلوی که دوران هخامنشی را مرجع تاریخ می‌گرفت، و خواه در روایت دین‌مدار امروزین که عصر صفوی را معیار می‌گیرد.

اما مسئله‌ای که دیر یا زود باید بدان پرداخت، نقد ریشه‌ایِ ناسیونالیسم و بازبینیِ درجه‌ی سازگاری آن با تمدن ایرانی است. اندیشمندان صدر مشروطه که از استبداد شاهان قاجار و واماندگی صنعتی و اقتصادی ایران و انحطاط هویت جمعی ایرانیان را با کل پیکره‌ی سنت مربوط می‌ساختند، همراه با سایر وامگیری‌هایشان، کوشیدند تا هویت جمعی تازه‌ای را نیز بر مبنای آرای مدرن وامگیری کنند. این ارمغانِ نو، ناسیونالیسم مدرن بود. ناسیونالیسمی که در واقع ارتباط چندانی با نسخه‌ی غالبِ مرسومش در کشورهای اروپایی ندارد، بلکه روایتی دورگه است که بیشتر با مصلحت‌اندیشی و کمتر از سر ناآگاهی، از ترکیب و همسان‌انگاریِ مفاهیم سنتی ایرانی و کلیدواژه‌های مدرن اروپایی ناشی شده است. این ناسیونالیسمِ مدرنِ ایرانی، به خاطر ساخت و بافت مدرنی که داشت، در دوران پهلوی‌ها با روند مدرنیزاسیون شتابنده‌ی ایران همنشین شد و چارچوب ایدئولوژیکِ لازم برای مشروعیت بخشیدن به نظام سیاسی را فراهم آورد، و این همان نقشی بود که کمابیش با همین قالب در کشورهای اروپاییِ چند دهه قبل نیز ایفا کرده بود. با این وجود ناسیونالیسم یاد شده ماهیتی دورگه داشت. یعنی در برخی از ارکان با مضمونهای ملی‌گرایی قدیمی ایرانی گره خورده بود و حاصل تلفیقی شکننده بود که گاه معانی ناسازگار و دور از همی را با هم به یک جا می‌نشاند و گاه مضمونهایی همسان و ترجمه‌پذیر را نادیده می‌انگاشت.

با این وجود، به خاطر تسلط و چیرگی چشمگیر نسل اول ناسیونالیست‌های ایرانی بر سنت و اندیشه‌ی کهن سرزمین‌مان، این ترکیب‌گراییِ شکننده، از سویی از افراط و تفریط‌هایی که در ناسیونالیسم اروپایی رواج داشت، پیشیگری کرد. به شکلی که زبانهای قومی در ایران زمین ریشه‌کن نشدند، ملیت به نژاد و شکل و قیافه‌ی خاصی فرو کاسته نشد، و خشونتی از آن نوع که بعد از انقلاب فرانسه و اتحاد آلمان به دست نازی‌ها شاهدش بودیم، در ایران زمین رخ نداد. با این وجود تثبیت ناسیونالیسم مدرن در ایران زمین بهای سنگینِ خاص خود را نیز داشته است. جنگ هشت ساله‌ی میان ایران و عراق که دو بخشِ به هم جوش‌خورده از ایران زمین هستند، از نظر زمانی طولانی‌ترین جنگ قرن بیستم بود و آن را واپسین جنگ کلاسیک تاریخ نیز دانسته‌اند. وامگیری قالب دست و پا شکسته‌ی ناسیونالیسمِ مدرن در حوزه‌های قومی، به ظهور پان‌ترک‌ها، پان‌کرد‌ها، پان‌عرب‌ها، پا‌ن‌فارس‌ها، یا پان‌های دیگری منتهی شد که وجه اشتراک‌شان بی‌خبری از میراث تاریخی مشترک‌شان بود، و نادانی‌شان درباره‌ی ریشه و تبار و معنای دقیق کلیدواژگانی که تقدیس‌اش می‌کنند. زوال هویت جمعی ایرانیان، هرچند در جریانهای تاریخی پیچیده‌ای ریشه دارد و به خصوص با سیر استعمار در منطقه گره خورده است، اما با این وجود در شکل کنونی‌اش، در قالبِ ناسیونالیسم مدرن است که رو به انقراض دارد.

پیشنهاد این نوشتار را به طور فشرده می‌توان در سه بند بیان کرد:

نخست: باید به تبار متمایز، محتوای معنایی ناسازگار، و کارکردِ متفاوتِ ملی‌گرایی کهن ایرانی و ناسیونالیسم مدرن اروپایی آگاه بود. باید نقاط تفاوت و تمایز در این دو گفتمان مجزا را شناخت، و هردو را بر اساس استواری نظری‌شان و پیشینه‌‌شان و دستاوردهایشان، نقد کرد.

دوم: ضرورت دارد که نسخه‌ای نو از ملی‌گرایی ایرانی تدوین شود. نسخه‌ای که بی‌شک باید بسترهای استوار مفهومی و پیچیدگی‌های نظریِ سرمشق مدرن را مد نظر قرار دهد و گرانیگاه‌های سودمند و ارزشمندِ روش‌شناسانه یا مفهوم‌سازانه‌ی آن را وامگیری کند. اما تردید هست که لزومی به برگرفتنِ کلیت پیکره‌ی ناسیونالیسم مدرن وجود داشته باشد. یعنی ما در ایران زمین روایتی مجزا و گفتمانی بسیار دیرپاتر و از برخی جنبه‌ها پیچیده‌تر از هویت جمعی را داریم، که لازم است در پرتو تماس با سرمشق مدرن بازبینی و بازسازی شود، اما ضرورتی منطقی در «مدرن شدن»اش وجود ندارد.

سوم: آسیب‌شناسی هویت جمعی امروز ایرانیان و بازنگری در سیاستهای نادرستی که در تبعیتِ چشم و گوش بسته، یا مخالفتِ چشم و گوش بسته با سرمشقِ ناسیونالیسم مدرن صورت گرفته، اندرزی عملیاتی است که توجه بدان روز به روز حیاتی‌تر می‌نماید.

کتابنامه

آجودانی، ماشاءالله، مشروطه‌ی ایرانی، نشر اختران، 1383.

دوستدار، آرامش، درخششهای تیره، انتشارات خاوران، پاریس، 2004.

سجستانی، ابویعقوب، کشف المحجوب، کتابخانه طهوری، 1367.

شهرستانی، ابی‌الفتح محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، به تصحیح سید محمدرضا جلالی نائینی، انتشارات اقبال، 1373.

طباطبایی، سید جواد، گفتار در مبانی نظری انحطاط ایران، انتشارات کویر، 1388.

نیولی، گراردو، آرمان ایران، ترجمه‌ی سید منصور سید سجادی، موسسه‌ی فرهنگی و هنری پیشین پژوه، 1387.

وکیلی، شروین، داریوش دادگر، انتشارات شورآفرین، 1391.

وکیلی، شروین، نظریه‌ی قدرت، انتشارات شورآفرین، 1390.

 

Ager, D. E. Sociolinguistics and Contemporary French, 1990.

Cannan, Edwin, Preface and Introduction to Adam Smith’s “Wealth of Nations”, 1904.

Davenport, Frances Gardiner, European Treaties Bearing on the History of the United States to 1648, Washington, DC : The Carnegie Institution of Washington, 1917.

Dictionaire de Garnier-Pages, Paris, 1843.

Haugen, Einar, “Aasen, Ivar Andreas”. In Johnston, Bernard. Collier’s Encyclopedia. I A to Ameland, New York, 1997.

Nash, Kate, The Blackwell companion to political sociology. Wiley-Blackwell, 2001.

Newman, Gerald G. The Rise of English Nationalism: A Cultural History, 1740-1830. New York: St. Martin’s Press, 1987.

Renan, Ernest, “Qu’est-ce qu’une nation?”, conference faite en Sorbonne, le 11 Mars 1882, “http://fr.wikisource.org/wiki/Qu%E2%80%99est-ce_qu%E2%80%99une_nation_%3F.

Solinger, Jason D. “Thomas Paine’s Continental Mind,” Early American Literature, (2010)  45#3 , Vol. 45 Issue 3, pp 593-617.

Van Deusen, Glyndon G, Sieyes: his life and his nationalism, New York: AMS Press, 1968.

Zedler, Johann Heinrich, Grosses vollständiges Universal-Lexicon Aller Wissenschafften und Künste 61. 1749.

---

[16] آجودانی، 1383.

[17] طباطبایی، 1388.

[18] دوستدار، 2004.