پرسه‌زنیِ مردم‌شناسانه؛ برای یادنامه‌ی دکتر منوچهر ستوده

شروین وکیلی

فروردین 1392

«و از بلخ تا به ری سه‌ صد و 50 فرسنگ حساب کردم. و گویند از ری تا ساوه 30 فرسنگ است و از ساوه به همادان، 30 فرسنگ و از ری به سپاهان، 50 فرسنگ و به آمل، 30 فرسنگ. و میان ری و آمل کوه دماوند است مانند گنبدی که آن را لواسان گویند و گویند بر سر چاهی است که نوشادر از آن جا حاصل می‌شود. و گویند که کبرین نیز. مردم پوست گاو ببرند و پر نوشادر کنند و از سر کوه بغلطانند که به راه نتوان فرود آوردن.»

سفرنامه‌ی ناصر خسرو قبادیانی بلخی

درباره‌ی اینکه نخستین سفرنامه‌ی پارسی را چه کسی نوشت، چیزی نمی‌دانیم، ولی این را می‌دانیم که بی‌شک پیش از ناصر خسرو نیز این رسمِ سفرنامه‌نویسی رواجی داشته و او متن خویش را در سرمشقی جاافتاده و سبک ادبی پخته‌ای نوشته که برای مخاطبانش آشنا بوده است. از این موضوع هم خبر داریم که ایرانیان از دیرباز اهل سفر بوده‌اند و گردش، و دستاوردهای خود را ثبت می‌کرده‌اند. از سرودهای مانوی و بودایی در ایران غربی و شرقی گرفته، تا سفرنامه‌های مینویی‌ای مانند ارداویراف‌نامه و سیرالعباد الی‌المعاد، همه جا با مفهوم سفر روبرو هستیم و درآمیختن سیر آفاق و سیر انفس، چراکه «بسیار سفر باید، تا پخته شود خامی».

در تمدن‌های بزرگ جهان پیشامدرن، جای دیگری را نمی‌شناسیم که سفرکردن به این شکل در بطن فرهنگ تنیده شده باشد. در ایران‌زمین از دیرباز باورهای دینی با کلیدواژه‌هایی وابسته به راه و جاده و سفر رمزگذاری می‌شده است. از رَیثیم [1] (mIqiar :raiqim ) و پَتو [2] (Oqap : paqô2) در گاهانِ زرتشت گرفته تا صراط مستقیم و بعدتر شریعت و طریقت، عبور از مسیر اخلاق و دین، همواره با کلیدواژه‌های مربوط به راه و سفر و انتقال از جایی به جایی رمزگذاری شده است. این الگوی بزرگداشت سفر و حرکت در مکان را در تمدن یکجانشین و کشاورز چین مگر در بافتی حماسی نمی‌بینیم، و در زمینه‌ی اروپای قرون وسطایی هم سفر تنها معنای زیارتی یا جنگی دارد که معمولا به شکل گروهی انجام می‌پذیرد.

نتیجه آنکه تمدن ایرانی به خاطر آنکه سفر را امری عام و همگانی، کلیدی و تعیین‌کننده، فردی و شخصی و دینی و اخلاقی می‌داند، در میان سایر تمدن‌های دنیای پیشامدرن یگانه و شاخص است. البته دلیل آن هم بازرگان‌بودن ایرانیان است و موقعیت جغرافیایی میانی خونیرَثِ زیبا که در میانه‌ی 6 سرزمین اساطیری دیگر قرار گرفته و راه‌ها را به شاهرگ‌های انتقال کالا و معنا تبدیل می‌کرده است. از این روست که مردمان در شهرهایی گیتیانه به نام‌های ری و حران می‌زیسته‌اند که نامشان به معنای  راه است و برای عبور از گیتی به مینو به پلی (صراط یا چینوت) نیاز داشته‌اند و این همه در بافت سفرکردن است که معنا می‌یابد.

در دوران مدرن، به خصوص در چارچوب نگاه و سلیقه‌ی رمانتیکی که در قرن هجدهم و نوزدهم میلادی رواج داشت، سفرکردن هم در زمینه‌ی فرهنگ اروپایی بازتعریف شد. بزرگداشت طبیعت و زیبایی‌های آن نزد رمانتیک‌ها، در پیوند با مفهوم نوپای ملیتِ سرزمینی و هویتِ وابسته به وطن که با حسی نوستالژیک تجربه‌اش می‌کردند، سفرکردن به مناطق دورافتاده را به کاری مهم و سرنوشت‌ساز برکشید. بعد از آن، یعنی به تازگی و در کمتر از دو قرن گذشته، غربیان سفرکردن را کاری مستقل از زیارت یا جنگ های صلیبی دانستنه و آن را برای پرورش ذهن و تن ضروری شمردند. به این ترتیب بود که کارکردهایی مانند عبور از شهری به شهری یا سفر از جایی به جایی، بازتعریف شد و کوهنوردی به ورزشی و سفرنامه به سبکی ادبی تبدیل شد.

در ابتدای دوران مشروطه، این توجه به سفر و سیروسلوک آفاقی به ایران‌زمین نیز منتقل شد و با بستر غنی و پیچیده‌ی فرهنگ بومی درباره‌ی سفر درآمیخت. وجود این پیشینه و بستر، به معنای آن بود که منش‌های وامگیری‌شده از غرب به سرعت پذیرفته می‌شدند و در شبکه‌ای از دلالت‌ها و معانیِ از پیش موجود جایگیر می‌گشتند. از این رو بود که در ایران ادبیاتِ مدرنِ مربوط به سفر چنین سریع رونق گرفت و ورزش‌هایی مثل کوهنوردی و دوچرخه‌سواری و ایران‌گردی یا جهانگردی با این  شتاب فراگیر شد.

در دوران مدرن، ادبیاتِ مربوط به این تحول، بسیار زود تکامل یافت. سفرنامه‌هایی که ایرانیان در میانه‌ی دوران قاجار نوشته‌اند، هنوز در فضایی مدرن تدوین نشده، اما با فرهنگ اروپایی یا پیامدهای آن (مثلا در هند و عثمانی) تماس یافته و به این ترتیب با بافت سنتی این متون، گسستی یافته است. یکی از نخستین شاعران عصر مشروطه، که بزرگ‌ترین شاعر معاصر هم هست، در ضمن همان کسی است که نخستین شعرها را درباره‌ی کوهنوردی در درکه از خود به جا گذاشته است و قصیده‌ای هم درباره‌ی کوهنوردی در مسیر قله‌ی دماوند سروده است. بهار در سال 1305 چنین می‌سراید:[3]

شد گرم هوا، شد تفته زمین                زاین بیش به شهر، ماندن نتوان

امسال مراست، رای درکه                کآنجا ز فضول خالی‌ست مکان

با چند رفیق همراز و شفیق               هم نادره‌سنج، هم قاعده‌دان

طی شد مه تیر، شد نامیه پیر              لیکن درکه است سرسبز و جوان

---