پیش در آمد نخست: نقل و نقدِ لومان

پیش در آمد نخست: نقل و نقدِ لومان

داستان این کتاب سه سال پیش در ۱۳۹۶ آغاز شد، و آن زمانی بود که دوست گرامی‌‌ام خانم مینا حسنی –که امروز دانشجوی دکترای جامعه‌‌شناسی هستند- طی پژوهش‌‌شان به دستگاه نظری نیکلاس لومان علاقه‌‌مند شدند و از غیاب متن پارسی جامعی در این مورد شکایت داشتند. این مقطع زمانی در ضمن مصادف بود با پیشنهادی که از سوی یکی از ناشران نامدار دانشگاهی برای ترجمه‌‌ی کتاب «سیستم‌‌های اجتماعی» لومان دریافت کردم. این کتاب را یک بار در اواخر دهه‌‌ی ۱۳۸۰ تدریس کرده بودم و در اهمیت‌‌اش بحثی نبود. اما ترجمه کاری زمان‌‌گیر بود و در ضمن به خاطر ضرورتِ وفاداری به متن مادر، بسیاری از زوایای فکری لومان که در نوشتارهای دیگرش آمده را ناگفته باقی می‌‌گذاشت.

گذشته از این، نگارنده چارچوب سیستمی مستقلی پیشنهاد کرده که در قالب هفت جلد کتاب و چندین مقاله انتشار یافته و به خاطر اهمیت زمان در آن، ‌‌به «دیدگاه زُروان» شهرت یافته است. بخش مهمی از این دستگاه نظری حین نقد آرای لومان شکل گرفته و دریغم می‌‌آمد که آرای لومان را بی اشاره به نقدهایم بر او نقل کنم. نتیجه آن شد که از ترجمه دست شستم و به جایش تصمیم گرفتم کتاب «سیستم‌‌های اجتماعی» لومان را در قالب درسگفتارهایی صورتبندی کنم و ضمنِ بیان ارکان این کتاب، آرای بعدی لومان و برخی از نقدهایم بر او را نیز در متن بگنجانم. این کار به این شکل انجام پذیرفت که کتاب را و آرای لومان را به صورت گفتار ضبط می‌‌کردم و خانم حسنی گرامی این درسگفتارهای صوتی را به صورت متن پیاده و ویرایش می‌‌کردند و پرسشهایی مطرح می‌‌کردند که در درسگفتارهای بعدی پاسخ‌‌اش می‌‌آمد. به این شکل بود که کتاب طی سه سال سر و سامانی پیدا کرد و به متنی بدل شد که اکنون پیشارویتان است.

هدف از پیدایش این کتاب، به دست دادن روایتی انتقادی از نظریه‌‌ی سیستم‌‌های اجتماعی نیکلاس لومان است. پژوهشگری که طی سی سال گذشته، با انتشار مجموعه‌‌ای از مقاله‌‌ها و کتابها چارچوب نظری مستحکم و پیچیده‌‌ای را برای شرح ظهور نظام اجتماعی مدرن تدوین کرده است. حجم کلی نوشتارهای لومان را به چهارده هزار صفحه تخمین می‌‌زنند. اما در میان پیروانش توافقی وجود دارد که مهمترین اثر او همین «سیستم‌‌های اجتماعی» است که در سال1985.م انتشار یافته و نامش را در هماوردی با «سیستم اجتماعی» به قلم تالکوت پارسونز برگزیده است.

در خوانش کنونی ما ویراست جدید و بازبینی‌‌ شده‌‌ی این کتاب (نشر سال 1995.م) مبنا قرار گرفته است. بنابراین چارچوب نظری لومان به شکلی که در کتاب مورد نظر نقل شده، نخست شرح داده می‌‌شود و سپس برخی از زوایایش مورد نقد قرار می‌‌گیرد. نقد من بر مدل نظری لومان گسترده و لایه لایه است. می‌‌توان گفت که بخش مهمی از دستگاه نظری زروان بر مبنای نقد آرای او شکل گرفته است. با این حال از آنجا که دیدگاه خود را پیشتر نوشته و منتشر کرده‌‌ام، در اینجا تنها بر مهمترین نقدم بر او تمرکز می‌‌کنم و آن کوشش لومان برای کنار گذاشتن مفهوم سوژه/من است.

نوشتن درباره‌‌ی سیستم‌‌های پیچیده کاری دشوار است و نقل آرای لومان در این زمینه کاری دوچندان بغرنج. چرا که نوشتارهای لومان در اصل آلمانی‌‌شان هم پیچیده و پراطناب و دیریاب هستند. به همین خاطر ترجمه و انتشار کارهایش به زبانهای دیگر بسیار کند و دیر پیش می‌‌رود. چندان که هنوز برگردانی کامل از آثارش به زبان انگلیسی در دست نیست. در نقل این آرا نخست به کتاب مرجع یاد شده در هردو نسخه‌‌ی انگلیسی و آلمانی‌‌اش نظر داشته‌‌ام، و در ضمن از کتابهای مهم دیگری که درباره‌‌ی تفسیر سیستمی حقوق، هنر، و عشق نوشته نیز بهره برده‌‌ام.

چالش بزرگی که هنگام تدوین این کتاب بر سر راه ما قرار داشت، برگرداندن آرای لومان و مفاهیم نظریه‌‌ی پیچیدگی به زبان پارسی بود، به شکلی که هم دقیق و رسا باشد و هم در حد امکان شیوا و فهمیدنی. این کار با توجه به بغرنج بودن اصل آثار آلمانی لومان و مبهم بودن‌‌اش در برگردان‌‌های انگلیسی و فرانسوی به قدر کافی روشن است. با این حال نگارنده بر این باور است که زبان پارسی نه تنها برای انتقال مفاهیم دقیق علمی توانمندی و شیوایی کامل دارد، که پیشاپیش بسیاری از این مفاهیم را در منابع ادبی و علمی سنتی خود صورتبندی و بیان کرده است. چنان که بخش بزرگی از مفاهیم مطرح شده در رویکرد پیچیدگی و نظریه‌‌ی سیستم‌‌ها به شکلی دیگر (و طبعا در بافتی پیشامدرن) در آثار بیدل دهلوی یا نویسندگان کهن پارسی‌‌گو یافتنی هستند، و این بحثی مجزاست که پیشتر در قالب مقاله‌‌هایی بدان پرداخته‌‌ام.

یکی از دلایلی که گفتنِ این درسگفتار به صورت شفاهی و بعد کتبی کردن‌‌اش را رقم زد، همین ضرورتِ عبور مفاهیم از هر دو رسانه‌‌ی شنیداری و نوشتاری بود، تا کلیدواژه‌‌ها و مفاهیم جا بیفتند و ساختهای منطقی گزاره‌‌ها پخته شوند. نتیجه طبعا ایرادها و نقصهایی دارد، و متن باید با دقت و حوصله، و گاه چند باره خوانده شود تا معنا به درستی منتقل شود. اما امیدوارم در روایتی که از نظریه‌‌ی سیستم‌‌های پیچیده‌‌ی لومان به دست داده‌‌ایم، هم امانت علمی رعایت شده و هم حق زبان پارسی گزارده شده باشد.

شروین وکیلی

آبان ۱۳۹۹- تهران

ادامه مطلب: پیش‌‌درآمد دوم: نظریه همچون چراغ راه

رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب