گفتار ششم: خط گاودی

گفتار ششم : خط گاودی

قلمرو: بنگال و بنگلادش

زبان: بنگالی کهن، آسامی کهن

دوره‌‌ی رواج: ۴۳۰۰- ۴۷۰۰ تاریخی (۹۰۰-۱۳۰۰ م.)

خط گاودی نام خود را از پادشاهی گاودی گرفته که در دو قرن پایانی عصر ساسانی بر بنگال حکومت می‌‌کرد و نام دیگرش دولت شاشَنْکا بود. این خط از نویسه‌‌ی سیدهام مشتق شده بود و برای نوشتن زبان‌‌های آسامی و بنگالی آغازین به کار گرفته می‌‌شد. ابوریحان بیرونی به آن اشاره کرده و اشاره کرده که این خط در دوران او در منطقه‌‌ی پوروا رواج داشته است. بنابراین خاستگاه جغرافیایی این خط بنگال است، اما دامنه‌‌ی انتشارش به آسام و بیهار و اودیشا و نپال و یارکند نیز می‌‌رسد و حتا مردم راکین در برمه نیز با آن نویسا شده‌‌اند.

خط گاودی از چپ به راست نوشته می‌‌شد و مانند سایر نویسه‌‌های هندی عقبگردی به سمت نشانه‌‌های هجایی را در خود نشان می‌‌داد. تفاوت اصلی آن با سیدام و براهمی و گوپتا که نیاکانش بودند، در آنجاست که علایمی خمیده و دایره‌‌سان و گاه مثلثی بر روی حروف دارد.

خط گاودی در قرن ۴۹ تاریخی (ق ۱۵ م.) به چند نویسه‌‌ی دیگر تبدیل شد که عبارتند از خط بنگالی و آسامی و اودی و میثیلی. الفبای این خطها با هم و با نیای خود شباهت داشتند، اما خط اودی به تدریج سرکشی خمیده بر حروف افزود و از بقیه فاصله گرفت. خط بنگالی و آسامی در این بین بیشترین شباهت را به هم دارند و به همین خاطر اغلب جمع بسته می‌‌شوند و «ناگری شرقی» خوانده می‌‌شوند. این در واقع یک خط است که با آن دو زبان متفاوتِ بنگالی و آسامی را می‌‌نویسند. تفاوت‌‌شان هم تنها در حرف «رُو» (در آسامی و در بنگالی ) است و دو حرف متمایز برای نوشتن «و» در بنگالی. الفبای این نویسه‌‌ها هم البته تفاوتهایی با هم دارند و بر همین اساس سه نسخه‌‌ی اصلی بنگالی و آسامی و تیرهوتَه را برایش در نظر گرفته‌‌اند. این خط یازده حرف برای واکبرها دارد و شمار هجانگارهایش در زبان‌‌های متفاوت فرق می‌‌کند.

ثبتی از الفبای بنگالی-آسامی قدیم در سال ۵۱۵۷ (۱۷۷۸م.)، که نشان می‌‌دهد شکل این حروف هنوز تا این تاریخ به حالت نهایی‌‌شان نرسیده بودند.

با همین الفبا زبان‌‌های قومی دیگری مثل مانیپوری، چاکمَه، سَنتالی، و سیلْهِتی را هم می‌‌نویسند و در گذشته هم زبان‌‌هایی مثل بودو، کَربی، مایثیلی و میسینگ با این خط نویسا می‌‌شده‌‌اند. خط بنگالی-آسامی هم هجایی است و هر حرف آن همخوانی را در ترکیب با واکبر «اُو» نشان می‌‌دهد.

نمونه‌‌ی خط بنگالی جدید

سکه‌‌ی نقره‌‌ی یکی از امیران قلمرو سلطان بنگال با خط گاودی، سال ۴۷۹۶ (۱۴۱۷م.)

سکه‌‌ی نقره‌‌‌‌ی امیرنشین هاریکِلا با خط گاودی، شرق بنگال، قرن ۴۴ (ق ۱۰م.)

کتیبه‌‌ای به خط گاودی، بنگال، قرن ۴۶ (ق ۱۲ م.)

کتیبه‌‌ی گووَهاتی با خط گاودی/ آسامی کهن که به شکست مسلمانان (ترکان) از مردم آسام اشاره می‌‌کند و نقطه عطف تفکیک تاریخ کهن و قرون میانه‌‌ی قوم آسام است، شرق هند، سال ۴۵۸۵ (۱۲۰۶م.)