گفتار پنجم: همدستی و هم‌پیمانی

گفتار پنجم: همدستی و هم‌‌پیمانی

یکی از رمزگذاری‌‌های مهم دست که آن هم با ورود آریایی‌‌ها به قلمرو ایران غربی مصادف است، به تبادل حلقه‌‌ی مهر مربوط می‌‌شود که نشانه‌‌ی هم‌‌پیمانی است و می‌‌توان آن را شکلی رمزگذاری شده و پیچیده‌‌تر از دست دادن در نظر گرفت.

از ابتدای هزاره‌‌ی اول پیش از میلاد در ایران غربی نشانه‌‌هایی تصویری آغاز می‌‌شود که در آن ایزدی حلقه‌‌ای را در دست راست گرفته است. این ایزد در بیشتر موارد آشور یا شمش است که خدای کمانگیر خورشید بوده و همتای مهر قلمداد می‌‌شده است. در دیوارنگاره‌‌ی بالدار آشور کاخ نمرود و در بسیاری از نگاره‌‌های بابلی که شمش (خدای خورشید اکدی‌‌ها) را نشان می‌‌دهد چنین حلقه‌‌ای را در دست این ایزد می‌‌بینیم.

شمش (بالایی) و آشور (پایینی) حلقه در دست در هنر میانرودانی نیمه‌‌ی نخست هزاره‌‌ی اول پیش از میلاد

در آثار دوران هخامنشی این حلقه به دست اهورامزدا منتقل می‌‌شود و او را در حالی می‌‌بینیم که با دستی درود می‌‌فرستد و با دست دیگر حلقه را پیش گرفته است. درباره‌‌ی مفهوم این حلقه بحث‌‌های فراوانی هست، اما حدس من آن است که باید آن را شکلی نمادین شده از حلقه‌‌های سنگینی دانست که از فلزات قیمتی ساخته می‌‌شده و هنگام تحویل تیول به سرداران لایق از طرف شاه به ایشان اهدا می‌‌شده است. جنگاوران این حلقه‌‌ها را که نشانه‌‌ی پیمان و همدستی‌‌شان با شاه بوده، در مراسم رسمی دور گردن یا دور بازوی خود می‌‌انداخته‌‌اند و از اینجاست که طوق بندگی به گردن افکندن آمده است. به همین ترتیب در قرون میانه مفهوم طوق و یاره از همینجا برخاسته و تا قرون اخیر در ایران زمین باقی مانده است. اگر این حدس درست باشد، پیوند میان حلقه‌‌ی یاد شده و پیمان آشکار می‌‌شود و دلیل این که این نماد در طبقه‌‌ی جنگاوران و میان مهرپرستان رواج داشته نیز روشن می‌‌شود. چون مهر ایزد محبوب جنگجویان بوده و جنگاوران بوده‌‌اند که استوارترین پیمان‌‌ها را میان خود داشته‌‌اند، که قاعدتا قالب سیاسی‌‌اش با بخشیدن طوق و یاره همراه بوده است.

از عصر هخامنشی به بعد با شکلی از نمایش همدستی روبرو هستیم که با دادن و گرفتن حلقه نمایش داده می‌‌شود. این در واقع همان دست دادن مهری است که با واسطه‌‌ی عینی پیمان –یعنی همان حلقه- رمزگذاری صریح‌‌تری پیدا کرده است. این شیوه از رمزگذاری به طور خاص برای پادشاهان کاربرد داشته و مراسم تاجگذاری‌‌شان را نشان می‌‌داده است. این را هم باید در نظر داشت که شاهان ایرانی در زمان دستیابی به تاج و اورنگ در مراسمی با مردمان عهد می‌‌بسته‌‌اند و بنابراین قدرت سیاسی در قالب پیمانی میان شاه و مردم تجلی پیدا می‌‌کرده که سویه‌‌ی دیگرش پیمان میان شاه و خداوند بوده است. از این روست که به خصوص در دوران ساسانی شاهنشاهان به قدرت رسیدن خویش را با دریافت حلقه‌‌ی پیمان از اهورامزدا نمایش می‌‌داده‌‌اند. یا مثلا در تاق بستان یا بشقابهای سیمین ساسانی می‌‌بینیم که حمایت خداوند از شاه در  قالب حلقه‌‌ای که فرشتگان آن را هدیه آورده‌‌اند بازنمایی می‌‌شده است.

اردشیر دوم ساسانی پیمان شاهی را از اهورامزدا دریافت می‌‌کند، تاق بستان، قرن چهارم میلادی

بشقاب سیمین ساسانی با نقش هرمز چهارم در حال دریافت حلقه‌‌ی پیمان

پیمان‌‌ستانی اردشیر بابکان از اهورامزدا، فیروزآباد

 پیمان‌‌ستانی نرسه‌‌ی ساسانی از آناهیتا، نقش رستم

اردشیر بابکان حلقه‌‌ی مهر را از اهورامزدا می‌‌گیرد، ابتدای قرن سوم میلادی: بالا) نقش رستم، پایین) نقش رجب

سرستونی با نقش فرشته‌‌ای بالدار (پایینی) و ایزد بهرام (بالایی) با حلقه‌‌ی پیمان در دست، تاق بستان، قرن هفتم میلادی

پیمان‌‌ستانی خسرو پرویز از هورمزد و مهر در تاق بستان

بشقاب ساسانی،پیمان‌‌ستانی شاه از آناهیتا،قرن ششم و هفتم میلادی

ادامه مطلب: پی‌نوشت: سنتهای صورتبندی رمزگان دست و انگشت

رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب