گفتار یازدهم: خط فریگی

گفتار یازدهم: خط فریگی

قلمرو: آناتولی شرقی، استان هخامنشی فریگیه

زبان: فریگی

دوره‌‌ی رواج: ۲۹۸۰-۳۴۸۰ تاریخی(۵۰۰ پ.م- ۱۰۰ م.)

دولت‌‌ پشتیبان: هخامنشی

فریگی‌‌ها قومی آمیخته بودند که عنصر اصلی‌‌شان آریایی کهن آناتولی بود و از این نظر با اقوامی مثل لوکیایی‌‌ها و کاریایی‌‌ها خویشاوند بودند. این مردم از نیروهای ویرانگری بودند که در جریان فروپاشی عصر برنز به تاخت و تاز در آناتولی پرداختند و دولت‌‌های مستقر در آن ناحیه را از بین بردند.

از زبان فریگی بخش‌‌هایی جسته و گریخته باقی مانده، و با این حال توافق عمومی ‌‌آن است که به شاخه‌‌ی زبان‌‌های ساتِم (یعنی ایرانی) تعلق دارد. هرچند برخی از پژوهشگران معاصر کوشیده‌‌اند آن را به زبان‌‌های اروپایی مربوط سازند و در رده‌‌ی زبان‌‌های کِنتوم (مثل لاتین و یونانی) جایش دهند.^[1] حتا پیشنهاد شده که آن را با زبان‌‌های ایتالیایی و سلتی خویشاوند بدانند.^[2] با این حال گرایش اخیر برای ایرانی‌‌زدایی از فریگی قدری سیاسی است و اغلب این استنتاج‌‌ها با قدری زمان‌‌پریشی و مکان‌‌پریشی درآمیخته‌‌اند. شواهد نشان می‌‌دهد که نزدیک‌‌ترین زبان زنده به فریگی، ارمنی است و بنابراین باید آن را در شاخه‌‌ی آریایی/ ایرانی جای داد.

خط فریگی هم مثل سایر نویسه‌‌های آناتولی در حدود سال ۲۷۰۰ تاریخی (۷۰۰ پ.م) به صورت متون بسیار کوتاه تدفینی در اسناد تاریخی نمایان می‌‌شود و بعد از شکل‌‌گیری دولت هخامنشی ناگهان شکوفا می‌‌شود و حجمی چشمگیر از متون کوتاه را تولید می‌‌کند که شمارشان به حدود چهارصدتا بالغ می‌‌شود. خط فریگی هم مانند خویشاوندانش پس از چیرگی رومیان بر آناتولی (در قرن ۳۵/ ق ۱م.) منسوخ شد. با این حال زبان فریگی تا دو قرن بعد دوام آورد و با خط یونانی در قالب گورنوشته‌‌ها و دعاهایی مربوط به حفاظت از مقبره‌‌ها نوشته می‌‌شد. ۱۱۷ نمونه از این متون فریگی با خط یونانی مربوط به این دوران یافت شده است. زبان فریگی پس از آن به شکلی نانویسا و در نقاط دورافتاده همچنان دوام آورد. واپسین اشاره به آن به میانه‌‌ی دوران ساسانی (قرن ۳۹/ ق ۵م.) مربوط می‌‌شود و احتمالا تا اواخر عصر ساسانی هنوز گویشورانی در آناتولی داشته و در همین حدود منقرض شده است.

الفبای فریگی

اغلب پژوهشگران متونی که به خط یونانی نوشته شده را «خط فریگی نو» نامیده‌‌اند و آن را با «خط فریگی کهن» که تا پایان عصر هخامنشی رایج بوده مقابل نهاده‌‌اند. این برداشت نادرست است و بر اساس بی‌‌توجهی به ارتباط زبان و خط بنا شده است. خط فریگی نویسه‌‌ای مستقل و مجزاست که در ابتدای دوران هخامنشی به شکلی منظم تدوین شده و برای نوشتن متون طولانی به کار گرفته شده، و بعد از منسوخ شدن‌‌اش زبان فریگی با خط یونانی نوشته می‌‌شده و نمی‌‌شود این خط را به این خاطر فریگی نامید.

خط فریگی ۱۹ نشانه داشته که پنج‌‌تایش واکبرها را نشان می‌‌داده است. در نویسه‌‌های فریگی کلمات با فاصله یا سه چهار خط عمودی از هم جدا می‌‌شده‌‌اند. پنج ششم متون فریگی از چپ به راست و یک ششم از راست به چپ نوشته شده است. برخی از متون طولانی هم به شکل گاوآهنی^[3] نوشته شده‌‌اند.

جغرافیای گسترش نوشته‌‌ها به خط فریگی