گفتار سی‌ام: خط شاردا

گفتار سی‌ام: خط شاردا

قلمرو: ایران جنوب شرقی(شمال غربی هند و کشمیر تا افغانستان)

زبان: سانسکریت، کشمیری

دوره‌‌ی رواج: ۴۱۰۰ – ۵۴۰۰ تاریخی(۷۰۰- ۲۰۲۰ م.)

دولت‌‌ پشتیبان: کوشانی، اشکانی،ساسانی، گورکانی، استعمار انگلستان

نویسه‌‌ی شارَدا از خطهایی است که بعد از فروپاشی دولت ساسانی در استان‌‌های جنوب شرقی ایران زمین شکل گرفت. خاستگاه جغرافیایی آن کشمیر بوده و نامش از صورت کشمیری نام ایزدبانوی رود هیرمند گرفته شده، که همتاست با هَرَهوَیتی اوستایی و سَرَسواتی سانسکریت. مرکز شکل‌‌گیری این خط احتمالا معبد شاردا پیث در شمال کشمیر بوده است. این معبد در دوران ساسانی (قرن ۴۰ / ق ۶ م.) ‌‌تاسیس شد و تا شش قرن بعد مهمترین مرکز فرهنگی شبه قاره‌‌ی هند محسوب می‌‌شد. بقایای آیینی که در این معبد رواج داشت هنوز هم به صورت مذهب پاندیت باقی مانده و خط شاردا را در متون مذهبی‌‌اش به کار می‌‌گیرد.

کهنترین کاربرد عدد صفر در متن بخشالی، کشمیر، قرن ۴۳-۴۴ تاریخی (ق ۹-۱۰م.)

قدیمی‌‌ترین نمونه‌‌ی در دسترس از این خط متن بخشالی است که در روستای بخشالی در ناحیه‌‌ی مردان در نزدیکی پیشاور کشف شده است. متن هفتاد صفحه را در بر می‌‌گیرد که بر پوست درخت غان نوشته شده و به همین خاطر تخمین زمانش با روش کربن-۱۴ ممکن است. چنین می‌‌نماید که بخش‌‌های متفاوت آن دست کم در سه دوره‌‌ی متفاوت در زمان‌‌هایی با فاصله‌‌ی چند قرن نوشته شده باشد. برخی از پژوهشگران قدمت نمونه‌‌هایی از این برگها را تا قرن ۳۷-۳۸ (ق ۳-۴ م.) عقب برده‌‌اند. ولی این زمان‌‌گذاری برای بدنه‌‌ی اثر با توجه به محتوا و نویسه‌‌ی متن بعید می‌‌نماید. داده‌‌های موجود بر اساس سنجش کربن-۱۴ نشان می‌‌دهد که بدنه‌‌ی متن بخشالی در فاصله‌‌ی سال‌‌های ۴۲۶۵ تا ۴۳۷۲ (۸۸۵ تا ۹۹۳م.) نوشته شده است.

برگی از متن بخشالی، کشمیر، قرن ۴۳-۴۴ تاریخی (ق ۹-۱۰م.)

متن بخشالی در ضمن کهن‌‌ترین متن ریاضی هندی هم محسوب می‌‌شود، هرچند همچنان به کشمیر و قلمرو ایران زمین تعلق دارد و مربوط به فرهنگ‌‌های شبه‌‌قاره‌‌ی هند نیست. این متن از این نظر اهمیت دارد که اولین ثبت از عدد صفر را در آن می‌‌بینیم. زبان آن هم بر خلاف تصور مرسوم، سانسکریت نیست و در اصل زبانی محلی -احتمالا کشمیری کهن- است که با عناصری از سانسکریت آمیخته شده است. در ضمن این قول مشهور که متن مورد نظر و بنابراین ابداع صفر خاستگاهی «هندی» دارد هم نادرست است. چون در زمان یاد شده شبه‌‌قاره‌‌ی هند فاقد دولت بزرگ، شهرنشینی پیشرفته و نویسایی پردامنه بوده است. متن مورد نظر هم بسته به این که در چه مقطعی از تاریخ نوشته شده باشد، در شهری در قلمروی ایرانی پدید آمده است. در تاریخ‌‌گذاری قدیمی (قرن ۳۷-۳۸/ ق ۳-۴م.) این منطقه بخشی از قلمرو خاندان سورن و سلسله‌‌ی سکاهای سیستان بوده، و در تاریخ‌‌گذاری جدیدتر (قرن ۴۳-۴۴/ ق ۹-۱۰م.) بخشی از قلمرو یعقوب لیث و شاهان صفاری بوده است.

با این حال زمان تکوین این خط احتمالا دیرأیندتر بوده و به همان پایان عصر ساسانی مربوط شود. چون تندیس مرمرین گانش در گَردیز که یکی از کهن‌‌ترین نمونه‌‌های این خط را در خود جای داده در قرون ۴۰-۴۲ (۶-۸م.) نوشته شده است. این نویسه در آن هنگام سیدْهام نامیده می‌‌شده و هنوز شاردا از آن تفکیک نشده و حروفش وضعیتی ابتدایی و ناپخته دارد. این خط تا دو قرن بعد تحول یافت و از قرن ۴۴ (ق ۱۰ م.) به بعد به تدریج دستخوش شاخه‌‌زایی شد و در پنجاب و هیمچال نسخه‌‌هایی محلی از این خط پدید آمد. زبان کشمیری هم در این میان تحول می‌‌یافت و به تدریج نویسه‌‌ی قدیمی شاردا برای ثبت آن نامناسب می‌‌نمود. چنان که آخرین کتیبه‌‌ی غیرمذهبی با این خط در سال ۴۵۸۳ (۱۲۰۴م.) نوشته شد و بعد از آن شاردا تنها در کشمیر در آیین‌‌های مذهبی کاربرد خود را حفظ کرد.

متنی مذهبی به خط شاردا، کشمیر،سال (۵۰۰۱/ ۱۹۲۲م.)