بخش سوم: گسترش هندی – گفتار نخست: خط بهاتی پرولو- کادامبا

بخش سوم: گسترش هندی

گفتار نخست: خط بهاتی‌‌پرولو -کادامبا

خط بهاتی‌‌پرولو خط کادامبا

قلمرو: بنگال، قلمرو: کاناترکه در جنوب هند

زبان: پراکریت بنگالی زبان و دوره‌‌ی رواج:

دوره‌‌ی رواج: قرن ۳۱ تا ۳۳ (ق ۳-۱ پ.م) پراکریت: قرن ۳۹-۴۴ (ق ۵-۱۰م.)

کانادا و تلوگو: ۴۳۰۰-۴۷۰۰ (۹۰۰-۱۳۰۰م.)

انقلاب نویسایی در دوران هخامنشی به این معنا بود که تقریبا همه‌‌ی زبان‌‌های اصلی حوزه‌‌ی تمدن ایرانی و مناطق پیرامونی آن که زیر فرمان پارسیان قرار داشت، به شکلی شتابزده طی دو قرن با خطی الفبایی نویسا گردد. این موج نویسا شدن زبان‌‌ها برای اولین بار بود که با این دامنه و سرعت رخ می‌‌داد و تا دو هزار سال بعد و ظهور صنعت چاپ نظیری نداشت.

چنان که در بخش پیش دیدیم، پس از فروپاشی دولت هخامنشی سیر شاخه‌‌زایی خطها در ایران زمین با همان شدت تداوم یافت و به شمار خیلی زیادی از خطهای متنوع و پیچیده منتهی شد. این جریان اما به خارج از قلمرو تمدن ایرانی نیز نشت کرد و در چهار مسیر اصلی استمرار یافت. یکی در مسیر شمال غربی که خطهای برآمده از فنیقی را در اروپا گستراند و زبان‌‌های اروپایی را نویسا کرد. دیگری در جنوب غربی که نخست با مشتق‌‌های خط فنیقی از جمله یونانی و بعدتر با خط پارسی-عربی زبان‌‌های آفریقایی را نویسا ساخت. سومی در مسیر شمال شرقی رخ داد و به نویسا شدن نیمه‌‌ی شرقی قلمرو تمدن چین با نویسه‌‌های الفبایی دامن زد. چهارمین مسیر در جنوب شرقی دنبال شد و به نویسا شدن زبان‌‌های شبه‌‌قاره‌‌ی هند انجامید. این چهار مسیر در اصل شاخه‌‌های جاده‌‌ی بازرگانی ایرانی بودند که امروز بیشتر با اسم راه ابریشم شهرت یافته‌‌اند.

خط براهمی بسیار زود و چند دهه بعد از آشوکا (حدود سال ۳۲۰۰/ ۲۰۰ پ.م)^[1] شروع به شاخه‌‌زایی کرد و نسخه‌‌هایی محلی از الفبا را به دست داد. یک نمونه‌‌ی جالب از آن در نزدیکی خلیج بنگال در روستای بْهاتی‌‌پْرُولو‌‌ در آندره‌‌پرادش کشف شده و قدیمی‌‌ترین نمونه‌‌ها از نویسایی در شبه‌‌قاره‌‌ی هند (جدای از حاشیه‌‌ی ایرانی‌‌نشین شمالی) محسوب می‌‌شود. این متون با ۲۳ حرف در فاصله‌‌ی قرن ۳۱ تا ۳۳ (ق ۳-۱ پ.م) بر آوندهایی دینی بودایی نوشته شده‌‌اند و همگی دعاهایی بودایی هستند به زبان پراکریت.

خط بهاتی‌‌پرولو در قرن سی و نهم (ق ۵ م.) به کادامبا تبدیل شد که خط مشتق از براهمی اما متفاوت با آن بود و کانون پیدایش‌‌اش منطقه‌‌ی کاناتَرکَه در جنوب هند است. این نویسه از قرن ۴۴ (ق ۱۰م.) به بعد برای نوشتن زبان‌‌های غیرآریایی تلوگو و کانادا هم به کار گرفته می‌‌شود و بعد از آن در حدود سال ۴۷۰۰ (۱۳۰۰م.) به دو خط مجزای کانادا و تلوگو تبدیل شد.

سکه‌‌های دو شاه از سلسله‌‌ی کادامبا: سْری‌‌ماناراشی (راست) و سْری‌‌دوشاراشی (چپ) به همراه نویسه‌‌ی نام‌‌شان به خط کادامبا

زمینه‌‌ی پیدایش خط کادامبا دولت‌‌های کوچک هندی‌‌ای بود که در دوران ساسانی به تدریج در همسایگی شاخه‌‌های راه تجاری ایرانی شکل می‌‌گرفتند. یکی از اینها دودمان کادامبا بود که بین سال‌‌های ۳۷۲۵ تا ۳۹۵۰ (۳۲۵-۵۵۰م.) منطقه‌‌ی کاناترکه را زیر فرمان داشت و برای نخستین بار این خط را بر سکه‌‌هایش به کار گرفت و به همین خاطر حروف کادامبا و نوادگانش خمیده و دایره‌‌ای شکل است. همین خط به امیرنشین گَنگَه که همسایه‌‌ی جنوبی و جانشین بعدیِ کادامبا بود هم انتقال یافت و خط گنگه را ایجاد کرد.

Kadamba alphabet الفبای کادامبا