گفتار دوم: خط لاتین

گفتار دوم: خط لاتین

قلمرو: اروپا، جهانگیر

زبان: زبان‌‌های اروپایی و بومیان استعمار شده

دوره‌‌ی رواج: سال ۲۹۰۰- ۵۴۰۰ تاریخی (۴۰۰ پ.م- ۲۰۲۰م.)

سلسله‌‌های پشتیبان: امپراتوری روم، پادشاهی‌‌های اروپایی

خط ایتالیک کهن خوشه‌‌ای از نویسه‌‌هاست که ادامه‌‌ی خط اتروسکی محسوب می‌‌شود و در شمال ایتالیا رایج بود و نویسه‌‌هایی مثل رائِتی^[1] و وِنِتی^[2] و در نهایت لاتین را به دست داده است.

قدیمی‌‌ترین نمونه‌‌ی خط لاتین به سه کنده‌‌کاری بر اشیای روزمره مربوط می‌‌شود که تاریخش را به قرن ۲۷ تا ۲۹ (ق ۷-۵ پ.م) مربوط دانسته‌‌اند.^[3] چنین می‌‌نماید که کرانه‌‌ی نزدیکتر این تخمین درست‌‌تر باشد و این‌‌ها هم نمونه‌‌ی دیگری از انقلاب هخامنشی در نویسایی باشد. یکی از اینها آوندی سه‌‌قلوست موسوم به کِرنُوس^[4] که در محل اتصال بدنه‌‌ی سه ظرف نوشتاری در سه سطر نامنظم دیده می‌‌شود. این متن را «نبشته‌‌ی دوینوس»^[5] می‌‌نامند که با خط اتروسکی از راست به چپ نوشته شده و بخشهایی از آن خواناست.

آوند سه‌‌قلوی دوینوس از دوران هخامنشی، قرن ۲۹ (ق ۵ پ.م)

متن دوینوس چنین است:

IOVESATDEIVOSQOIMEDMITATNEITEDENDOCOSMISVIRCOSIED

ASTEDNOISIOPETOITESIAIPAKARIVOIS

DVENOSMEDFECEDENMANOMEINOMDVENOINEMEDMALOSTATOD

توافقی هست که این متن به زبان لاتین نوشته شده، هرچند ترجمه‌‌ی دقیق آن هنوز روشن نیست.

نمونه‌‌ی دیگری از خط لاتین که شاید از این یکی هم کهن‌‌تر باشد، Praeneste fibula نام دارد و قدمتش را تا قرن ۲۷ (ق ۷ پ.م) عقب برده‌‌اند. این اثر سنجاقی است زرین به درازای ۷/۱۰ سانتی‌‌متر که بر رویش سطری کوتاه کنده شده است. این سنجاق در قرن ۵۳ (ق ۱۹م.) در شرایطی نامشخص کشف شد و به همین خاطر برخی از پژوهشگران جعلی و ساختگی می‌‌دانند. هرچند به تازگی احتمال اصیل بودن‌‌اش قوت بیشتری پیدا کرده است.^[6] با این حال بعید است به قرن ۲۷ تاریخی (ق ۷ پ.م) مربوط باشد. بر این سنجاق این عبارت حک شده:

MANIOS : MED : FHE:FHAKED : NUMASIOI

که یعنی کسی به نام مانیوس آن را برای نوماسیوس نامی ساخته است.

مبنای اصیل پنداشتن این اثر آن است که نام مشابه نوماسیوس بر یک اثر دیگر اتروسکی هم کشف شده است.^[7] اما تردیدهای نگارنده درباره‌‌ی اصالت این اثر به جای خود باقی است. چون نام نوما و نوماسیوس در متون مشهور تاریخ لاتین از جمله لیوی بارها تکرار شده و گویا در جهان باستان هم اسمی رایج بوده باشد. بنابراین تنها بر اساس این شباهت اسمی نمی‌‌توان حکم به اصالت این سنجاق داد. بررسی بلورهای طلا بر سطح سنجاق به کمک میکروسکپ الکترونی نشان داده که خود سنجاق کهن است، اما با این روش از سویی قدمت دقیق اثر معلوم نمی‌‌شود و این شکل از فرسایش بلورها ممکن است به اوایل دوران مسیحی و هزار سال بعد از زمان مورد دعوی مربوط باشد.

از سوی دیگر ممکن است متن در قرن نوزدهم میلادی بر سنجاقی قدیمی کنده شده باشد. گذشته از آن این متن از چپ به راست نوشته شده، در حالی که در متون لاتین کهن جهت نوشتار راست به چپ یا زیگزاگ است و بعید است در تاریخ منسوب به این اثر چپ به راست نوشتن مرسوم بوده باشد. متن هم بر خلاف نمونه‌‌های کهن دیگر بسیار شفاف و روشن است و ساختار دستوری معلومی دارد، و باز این را حتا در متن‌‌های مربوط به صد سال پس از تاریخ منسوب به سنجاق نمی‌‌بینیم.

سنجاق پراینستا با نبشته‌‌ی لاتینی

نمونه‌‌ی کهن دیگر از خط لاتین اما مشکوک نیست و اعتبارش مورد توافق است. این اثر نبشته‌‌ایست به اسم سیاه‌‌سنگ،^[8] و آن بخشی از عبادتگاهی باستانی است برای ایزد وُلکان که در رم کشف شده و قدمتش به سال‌‌های ۲۸۱۰ تا ۲۸۳۰ (۵۵۰-۵۷۰ پ.م) باز می‌‌گردد. الفبایی که متن بدان نوشته شده نوعی یونانی است و نه اتروسکی، و زبان لاتین است. جهت نوشتار هم گاوآهنی است. یعنی از راست به چپ شروع شده و در هر سطر جهتش واژگونه می‌‌شود. معنای متن دشواریاب است و ترجمه‌‌ی دقیقی از آن در دست نیست. اما چنین می‌‌نماید که نوعی نفرین به نقض کنندگان قواعد مذهبی باشد و تعیین فدیه‌‌ای که باید برای خطای خود بپردازند.