بخش هفتم: خطهای قلمرو تمدن آمریکا – گفتار نخست: خطهای مایا

بخش هفتم: خطهای قلمرو تمدن آمریکا

گفتار نخست: خط مایا

خطهای مایا (۱۵ نویسه‌‌ی اندیشه‌‌نگار)

قلمرو: آمریکای مرکزی

زبان: خانواده‌‌ی زبانی مایا

دوره‌‌ی رواج: ۳۱۰۰- ۴۹۰۰ تاریخی(۲۸۰ پ.م- ۱۵۲۰م.)

دولت‌‌ پشتیبان: پادشاهی‌‌های کوچک محلی

آنچه که امروز به نام خط مایا شهرت یافته، در اصل خوشه‌‌ای از دست کم پانزده نویسه‌‌ی متفاوت است که بیشترشان زبان‌‌هایی متفاوت را هم ثبت می‌‌کرده و در منطقه‌‌ی آمریکای مرکزی رواج داشته است. غارتگران اروپایی و مبلغان مسیحی طی قرن‌‌های پس از تصرف این ناحیه بخش عمده‌‌ی آثار فرهنگی سرخپوستان را از بین بردند و به همین خاطر درباره‌‌ی بیشتر این خطها اطلاعاتی بسیار جسته و گریخته در دست داریم. برخی از این خطها انگار به طور خاص برای ثبت مضمون‌‌های تقویمی به کار گرفته می‌‌شده‌‌اند و کاربردی برای نویسا کردن زبان نداشته‌‌اند. اگر چنین بوده باشد، این خطها تنها نمونه‌‌های تاریخی هستند که محدود ماندن نویسایی به یکی از کاربردهای اولیه‌‌اش – ثبت حساب و کتاب و ریاضی- را نشان می‌‌دهند.

خطی که زبان را بازنمایی کند برای نخستین بار در منطقه‌‌ی زاپوتک در آمریکای مرکزی شکل گرفت و قدمتش به قرن سی‌‌ام (ق ۴ پ.م) باز می‌‌گردد و نوعی اندیشه‌‌نگار بوده است. هرچند تکرار برخی از نمادها در آن نشان می‌‌دهد که حرکتی به سمت هجانگاری هم در آن ظهور کرده است. حدود یک قرن بعد (قرن ۳۱/ ق ۳ پ.م) خط مایا در سان بارتولو در گواتمالا بر صحنه پدیدار می‌‌شود و آن نیز اندیشه‌‌نگاری است در ترکیب با نشانه‌‌های هجایی. تا مدت‌‌ها گمان می‌‌کردند خط مایا از نویسه‌‌های کهن‌‌تر اولمک مشتق شده است. با این حال آثاری که به تازگی کشف شده نشان می‌‌دهد که قدمت نمادهای نوشتاری مایا و اولمک تقریبا همسان است و احتمالا نویسایی در قلمرو مایا درونزاد تحول یافته است.^[1] قدیمی‌‌ترین متن به خط مایه که امروز در دست داریم، حوالی سال ۳۶۳۰ (۲۵۰ .م) نوشته شده و در خط اولمک‌‌وار^[2] ریشه داشته است.^[3]

این خط تا زمانی که اروپاییان به آمریکا تاختند، رواج خود را حفظ می‌‌کند. کاردینال دیگو دا لاندا که یکی از ویرانگرترین عامل‌‌های انقراض فرهنگ و خط مایا بود، گزارش کرده که در زمان او سرخپوستان این خط را همچنان به کار می‌‌گرفته‌‌اند. زبانی که با این خط ثبت می‌‌شده یوکاتِک نام دارد و هنوز زنده است. کاربرد این خط دینی بوده و زبان کهن‌‌تر دیگری به اسم چئولتی^[4] را هم با آن می‌‌نوشته‌‌اند که بعدتر منقرض شده و انگار زبان آیینی رایج بین طبقه‌‌ی کاهنان جامعه‌‌ی مایا بوده است.

کتیبه‌‌ی پالِنکِه به زبان چئولنی، حدود قرن ۴۱ (ق ۷ م.)

نمونه‌‌ی خط مایا

در زبان مایا اغلب کلمه‌‌ها هم با اندیشه‌‌نگار و هم با هجانگار نوشته می‌‌شده‌‌اند. مثلا «بَعَلَم» (پلنگ کوهی) هم با اندیشه‌‌نگار و هم با سه هجا نگار (بَعا-لا-ما) نوشته می‌‌شده است. در عین حال همین کلمه با ترکیب این عناصر هم نگاشته می‌‌شده است. یعنی نشانه‌‌ی اندیشه‌‌نگار به علاوه‌‌ی هجانگاری که راهنمایی برای خواندنش باشد: و و تا سال ۵۳۸۷ (۱۳۸۷ خ/ ۲۰۰۸م.) معنای حدود ۸۰٪ از نمادهای و آوای ۶۰٪ از آنها رمزگشایی شده بود.

خط مایا کاربردی روزمره نداشته و از علایمی پیچیده و تزئینی تشکیل شده که با صرف وقت فراوان بر سنگ و چوب کنده‌‌کاری می‌‌شده و اغلب رنگ‌‌آمیزی هم می‌‌شده است.^[5] شکل نوشتار مثل هانگول کره‌‌ای بر مربع‌‌هایی مبتنی است که هریک فعلی یا اسمی را نشان می‌‌دهند. این واحدها از چپ به راست و از بالا به پایین نوشته می‌‌شوند. در این خط علامتی شبیه به نماد کارتوش هیروگلیف وجود داشته که «آجاوْ» (سرور) خوانده می‌‌شده و نمادی برای اسم شاهان بوده و بعد از نام‌‌های ایشان می‌‌آمده است.

محور متون نوشته شده به نویسه‌‌ی مایا، گاهشماری است. تقویم مایاها چرخه‌‌ای بیست روزه و سیزده روزه داشته که هریک نام ویژه‌‌ی خود را داشته‌‌اند و روی هم رفته چرخه‌‌هایی با ۲۶۰ روز را پدید می‌‌آورند. در کنار آن سال‌‌هایی قرار می‌‌گرفت که از هجده ماه تشکیل می‌‌شد که هرکدام‌‌شان بیست روز داشتند و هریک از این‌‌ها نام مشخصی برای خود داشت. برای کبیسه کردن سال یک پنج روز هم به این سال می‌‌افزودند و چرخه‌‌های ۲۶۰ و ۳۶۰ روزه در ترکیب با هم چرخه‌‌هایی ۵۲ ساله ایجاد می‌‌کرد که معادل یک قرن بود.^[6]

علامت شاه تیکال (یا موتال)