پی نوشت

پی‌نوشت: اودیپ در روزگار ما

تراژدی «اودیپ شهریار» از چندین زاویه خواندنی و مهم است. این متن به خودی خود ارج و ارزشی بی‌مانند دارد. هم به خاطر قدمت و دیرینگی‌اش، و هم از جنبه‌ی زیبایی‌شناسانه و به خاطر پرداخت استادانه و ساخت روایی سنجیده و خواندنی‌اش. گذشته از همه‌ی اینها، ماجرای اودیپ روایتی کلیدی و تعیین کننده است که انبوهی از متون مهم و تاثیرگذار در تمدن اروپایی با ارجاعهای مستقیم یا غیرمستقیم بدان شکل گرفته و تدوین شده است.

تراژدی «اودیپ شهریار» در ضمن متنی روشنگر و ارزشمند است که همچون ردپایی پنهانی ما را به خزانه‌ی رازهایی دیرینه راهنمایی می‌کند. تراژدی اودیپ را اگر در بافت زمانه‌ی سوفوکلس بخوانیم و پیوندهای کلمات و جمله‌ها و نمادپردازی‌هایش با نیروهای فعال در آتن باستان را دریابیم، همچون آیینه‌ای درخشان عمل می‌کند که برشی مهم از تاریخ جهان باستان را روشن می‌سازد و افسانه‌هایی تخیلی اما جا افتاده و گزاره‌هایی بدیهی پنداشته شده اما نادرست را درباره‌ی دولتشهرِ بنیانگذار تمدن اروپایی فاش و شفاف می‌سازد. این متن از این نظر به آجر سنماری شباهت دارد که در کاخی استوار و بلندمرتبه جای گرفته، و کافی است از جای خود بیرون کشیده شود و با دقت نگریسته شود، تا کل تاقها و دیوارها را فرو بریزد.

تراژدی اودیپ در ضمن متنی کلیدی است که سرنوشت انسان را در حوزه‌ی تمدن اروپایی شفاف می‌سازد. وقتی در بافت تاریخی‌اش به متن بنگریم و رمزگان و کلماتش را بدان شکلی که در آن روزگار رایج بوده، بفهمیم و رمزگشایی کنیم، به تصویری دست می‌یابیم که با آنچه در کتابهای کلاسیک تاریخ ادبیات خوانده‌ایم به کلی تفاوت دارد. موضوع این متن نه اخلاق، که جبر و اختیار است، و موضع و جبهه‌ی نظری‌اش نه انسان‌مداری و بزرگداشت قهرمانان شکست خورده، که دشمنی با فردگرایی و مخالفت با حق انتخاب فردی است. محور مرکزی داستانی که روایت می‌شود، از مدارهای قدرت گوناگونی عبور می‌کند و صفحه‌های متقاطع پرشماری را در سپهر معنا قطع می‌کند. از کشمکش سیاسی آتن و تبس گرفته تا صف‌آرایی قبیله‌های آتنی در برابر هم و سوگیری‌های متضادشان درباره‌ی فرهنگ نوآمده‌ی پارسیان و مفاهیمی که به دایره‌ی معانی یونانیان باستان افزوده بودند.

تراژدی «اودیپ شهریار» گذشته از اینها به این خاطر هم خواندنی و مهم است، که شیوه‌های تحریف و دگردیسی و بدفهمی متن را آشکار می‌سازد. آتن قرن چهارم و پنجم پیش از میلاد برای اروپاییان آرمانشهری باستانی است که خاستگاه هویت غربی محسوب می‌شود، و شخصیتهایی مثل افلاطون و سقراط و سوفوکلس و دموکریت بازیگران عصری طلایی محسوب می‌شوند که همگی در کنار هم قرار می‌گیرند، بی آن که به تفاوتها و تضادهای بینابینی‌شان مورد توجه قرار گیرد، یا محتوای سخن‌شان با دقت خوانده و فهمیده شود.

اودیپ شهریار متنی مهم است، چون داستان انسان اروپایی را روایت می‌کند. تاریخ تحریف این متن، همان تاریخ دگرگونی‌های انسان در تمدن اروپایی است. چون با هر تصویر نوینی از انسان و جایگاهش در هستی، مردمان به متنهای مرجع و منابع مقدس خود دوباره می‌نگرند و آنچه را که به تازگی دریافته‌اند در همان‌ها از نو می‌جویند و می‌یابند. با این مکر تاریخ بوده که داستان شاهی باستانی به نام اودیپ که زماین در تبس فرمان می‌رانده و به زیرکی شهرتی داشته، در آتن به دستاویزی برای مخالفت با مفهوم خودمختاری انسانی بدل می‌شود و بعدتر در بافتی مسیحی با حفظ این رکن جبرگرایانه رنگ و بویی اخلاقی هم به خود می‌گیرد و غرور و خیره‌سری (هوبریس) ابلیس در برابر خداوند را نمایندگی می‌کند. آنگاه همین داستان در عصر نوزایی به نماد انسان هوشمند و دانای طراز نوین تبدیل می‌شود، و در زمانه‌ی ما به تفسیرهایی عجیب و غریب مثل جهانی بودن میل جنسی به مادر و میل نهفته‌ی همگانی برای کشتن پدر دامن می‌زند.

اودیپ متنی ارجمند و مهم است، چون مرزبندی‌هایی را شفاف می‌سازد که قرنهاست دوام یافته‌‌اند، و مدارهایی از قدرت و پیش‌داشتهایی درباره‌ی انسان را برملا می‌کند که هنوز در زمانه‌ی ما وجود دارند و زیست‌جهان‌ها را تعیین می‌کنند. «اودیپ شهریار» بی‌شک شاهکاری ادبی است، چرا که مثل هر شاهکار دیگری خواننده‌ی اندیشمند را به اندیشه وا می‌دارد، و وی را به در پیش گرفتن موضعی و پیوستن به جبهه‌ای فرا می‌خواند. داستان اودیپ اما، اگر دقیق خوانده شود، شاید پیوستن به جبهه‌ای متفاوت با آنچه سوفوکلس در ذهن داشته را در پی داشته باشد. به ویژه برای ایرانیانی که این بخت را دارند تا از بیرون به چنین متن‌هایی بنگرند، و بازتاب گذشته‌ی کهن خویش را، و چگونگی وامگیری مفاهیم را و شیوه‌های مخالفت با آن را بنگرند و پس از هزاره‌ها، بار دیگر در برابر این بخت را داشته باشند تا مانند نیاکان سرافراز خویش، میان جبرانگاری و ابتلا به نفرینی آسمانی یا اراده‌ی آزاد و خودمختار و سرکشی در برابر پیشگویی فوبوس هراس‌انگیز و ستمکار، جسورانه گزینه‌ای درست را برگزینند.

ادامه مطلب: کتابنامه

رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب