ماه آذر: یکم تا چهارم

ماه آذر: یکم تا چهارم

اول آذر

اول آذرماه در تاریخ معاصر ایران با چندین رخداد سیاسی و نظامی مصادف بوده است. در ۸۸۹ قوای عثمانی به امیرنشین ایمرتی^[1] در گرجستان حمله بردند و پایتختشان کوتایسی^[2] را گرفتند. مهم‌‌تر از آن این‌‌که در چنین روزی به سال ۱۱۸۳ سپاهیان روس به فرماندهی سیسیانوف^[3] موفق به اشغال شهر گنجه شد و بر مقاومت قهرمانانه‌‌ی مردم این شهر غلبه کرد و به کشتار مردم غیرنظامی دست گشود. حاکم شهر که مقاومت سرسختانه‌‌ای در برابر سپاهیان پرشمار تزاری را رهبری می‌‌کرد، جواد خان زیاداوقلی قاجار بود که مردی وطن‌‌پرست و دلیر بود و در نامه‌‌ای محکم (تصویر زیر) به سیسیانوف فرمانبری‌‌اش از شاه ایران و دفاع از مرزهای کشور را مورد تأکید قرار داده و مایه‌‌ی خشم سردار خونریز روس شده بود. پس از آن‌‌که جوادخان در میدان جنگ کشته شد، همسرش که شیرزنی مانند وی بود به شاهنامه درباره‌‌ی آنچه به صلاح است تفأل زد و این بیت آمد که «اگر سر به سر تن به کشتن دهیم/ از آن به که کشور به دشمن دهیم». در نتیجه، خود رهبری مدافعان را بر عهده گرفت و پا به پای سربازان با مهاجمان ستیزه کرد تا از پای در آمد. روس‌‌ها در این روز پس از فتح شهر از ۱۷۰۰ جنگاور مدافع گنجه آنان که زنده مانده و اسیر شده بودند را اعدام کردند و بعد به کشتار مردم شهر دست گشودند و هفت هزار تن از مردم بی‌‌دفاع را به قتل رساندند. بعد هم باقی اهالی را که شمارشان به هجده هزار تن بالغ می‌‌شد به بردگی گرفتند و به روسیه فرستادند. گنجه به این ترتیب یکسره از جمعیت خالی شد و از پیکر کشور ایران کنده شد.

این روز در تاریخ مشروطه نیز با چند رخداد قرین بوده است. روز سه شنبه اول آذر سال ۱۲۷۷ مرکز انجمن معارف که گرانیگاه جنبش مدرسه‌‌سازی و سوادآموزی مشروطه‌‌خواهان بود از خانه‌‌ی امیرنظام در اول خیابان علاء‌‌الدوله به مکانی بزرگ‌‌تر و رسمی‌‌تر تغییر کرد. درست ده سال بعد، یکشنبه روزی به سال ۱۲۸۷ ستارخان یکی از یارانش به نام فرج‌‌آقا را با دویست تفنگدار فرستاد و ایشان سپاهیان موسی‌‌الرضاخان شجاع‌‌نظام را که رهبر مستبدین بود در مرند شکست دادند. یازده سال بعد استبداد صغیر برافتاده بود و در چنین روزی به سال ۱۲۸۸ مجلس شوراي ملي عضدالملك را به عنوان نايب‌‌السلطنه انتخاب کرد و مراسم تحليف او را به جا آورد. در ۱۲۹۱ در راه بين كازرون و شيراز چند كاروان تجاری مورد دستبرد راهزنان قرار گرفت و قسمتي از مال‌‌التجاره‌‌ها که متعلق به بازرگانان هندي بود به یغما رفت.

درست در همین روز به سال ۱۲۹۱ بود که ابوالقاسم لاهوتی اولین شعرهای تاریخ‌‌دارش را در تهران سرود و در آن‌‌ها از وطن‌‌خواهی و ایران‌‌دوستی دم زد و این پیش از آن بود که به بلشویک‌‌ها بپیوندد و در نهایت در قلمرو حکومت استالین و در بحبوحه‌‌ی سرکوب زبان پارسی و فرهنگ ایرانی به وطن‌‌فروشی روی آورد.

پنج سال بعد (۱۲۹۶) به دنبال قحطی‌‌ای که در اثر حضور متفقین و به ویژه سیاست‌‌های انگلستان در ایران ایجاد شده بود، مرگ و میر چشمگیری در جنوب ایران بروز کرده بود. در همین روز حاکم اصفهان برای مقابله با این بحران از ثروتمندان شهر پنجاه هزار تومان کمک گرفت و برخی از نیازهای تهی‌‌دستان را تأمین کرد. در همین روز کمبود خوراک در اردبیل و تهران هم نمایان شده بود. بنا به آمارهای گوناگون بین یک سوم تا یک چهارم کل جمعیت ایران در جریان این قحطی از میان رفتند و این در حالی بود که خشکسالی مهمی در کار نبود و تولید خوراک در کشور با همان روند سابق ادامه داشت و اختلال اصلی از حضور ارتش انگلیس در ایران بر می‌‌خاست که مواد غذایی را برای مصرف سربازانش مصادره می‌‌کرد. مشابه همین قحطی ساختگی در هند که زیر سلطه‌‌ی مستقیم انگلیسی‌‌ها قرار داشت کشتاری مهیب‌‌تر از ایران را پدید آورد (تصویر زیر).

در اول آذر سال ۱۳۰۰ سردار سپه، وزیر جنگ، پلیس جنوب را که توسط انگلیس‌‌ها در ایران تأسیس شده بود منحل کرد و تعدادی از صاحب منصبان آنجا را در قشون پذیرفت. در ۱۳۰۷ برنامه دولت برای نوسازی کشور با اکثریت صد رأی به تصویب مجلس شورای ملی رسید و سه سال بعد (۱۳۱۰) ساختمان اسکله‌‌ی بندرشاه پایان یافت و خط راه‌‌آهن به علی‌‌آباد (شاهی) رسید. در ۱۳۱۱ فروغی، وزیر خارجهف از مسافرت ترکیه و حضور در جامعه‌‌ی ملل به کشور بازگشت و یک سال بعد (۱۳۱۲) احمد کسروی نخستین شماره از روزنامه‌‌ي پیمان را منتشر کرد و در آن به تبلیغ سره‌‌نویسی پرداخت و نقدهای تند و تیزی به فرهنگ عمومی جامعه و باورهای دینی شیعه و عرفان ایرانی کرد. در ۱۳۲۲ هم آخرین نشست مجلس سیزدهم برقرار شد و آخرین تصمیمش که برقراری ماهیانه ده هزار ریال حقوق برای محتشم‌‌السلطنه اسفندیاری بود به تصویب رسید.

این روز در بخش‌‌های پیرامونی ایران‌‌زمین نیز شاهد چند رخداد فرهنگی و اجتماعی بوده است. یکی که مهم‌‌تر از باقی است آن که در ۱۲۸۷ در کنگره‌‌ی مَناستیر^[4] که زیر نفوذ نیروهای تندروی هوادار مدرنیته و در عین حال ایران‌‌ستیزان قوم‌‌گرا برگزار شده بود، الفبای آلبانیایی مدرن به تصویب رسید و خط این مردم از پارسی به لاتین چرخش کرد. در ۱۳۶۸ هم انفجار بمبی در بیروت به مرگ رئیس‌‌جمهور لبنان رینی مُعَوَض انجامید.

کنگره‌‌ی مَناستیر

مرگ ادوارد تیچ

اول آذر ماه در تاریخ سیاسی و نظامی جهان نیز روزی پرحادثه بوده است. در ۲۲۴ هجری خورشیدی نومینوی^[5] اولین شاه بریتانی با هزار سرباز درجنگ بالون^[6] در نزدیکی رِدون^[7] بر سه هزار جنگاور فرانک که زیر فرمان شارل کچل^[8] می‌‌جنگیدند پیروز شد. در ۱۰۱۴ قوای استعمارگر هلندی به روستاییان تایوانی حمله کردند و پس از کشتارشان بخش‌‌های جنوبی این جزیره را به اشغال خود در آوردند. در ۱۰۹۷ هم دزد دریایی نامداری به نام ادوارد تیچ^[9]، که بیشتر با لقب ریش‌‌سیاه شهرت داشت، در نزدیکی سواحل کارولینا به دام قوای ناوگان سلطنتی انگلیس افتاد و به قتل رسید. در ۱۲۸۹ هم یوهان آلفرد آندر^[10] آخرین کسی بود که در سوئد اعدام شد.

Bundesarchiv Bild 183-W0506-316, Russland, Kampf um Stalingrad, Siegesflagge.jpg

در ۱۳۱۹ ‌‌به دنبال حمله‌‌ی ایتالیا به یونان، قوای یونانی پاتک زدند و به آلبانی که در اشغال ایتالیایی‌‌ها بود حمله بردند و شهر کوریتسا^[11] را گرفتند. در ۱۳۲۱ به دنبال زمینگیر شدن آلمانی‌‌ها در استالینگراد، ژنرال پاولوس^[12] به هیتلر تلگرام زد و اعلام کرد که تسلیم شوروی‌‌ها خواهد شد (تصویر بالا).

در ۱۳۵۴ هم پس از مرگ فرانکو^[13]، خوان کارلوس^[14] به طور رسمی به پادشاهی اسپانیا رسید.

در اول آذر ۱۳۶۹ مارگارت تاچر^[15] از حزب محافظه‌‌کار انگلستان خارج شد و دوران نخست وزیری‌‌اش به پایان رسید، و در ۱۳۸۴ آنگلا مرکل^[16] اولین صدراعظم زن آلمان شد.

A black-and-white image of four men standing in front of a crowd of people at the bottom of an aeroplane staircase

گروه بیتل‌‌ها

یوهان آلفرد آندر

Film poster showing Woody anxiously holding onto Buzz Lightyear as he flies in Andy's room. Below them sitting on the bed are Bo Peep, Mr. Potato Head, Troll, Hamm, Slinky, Sarge and Rex. In the lower right center of the image is the film's title. The background shows the cloud wallpaper featured in the bedroom.

داستان اسباب‌‌بازی چند رخداد فرهنگی هم در این روز رخ داده در ۱۰۵۵ اولِه رومِر^[17] اخترشناس دانمارکی برای اولین بار سرعت نور را اندازه گرفت. در ۱۳۴۲ شبکه‌‌ی بی‌‌بی‌‌سی اولین بخش از سریال «دکتر هو^[18]» را پخش کرد که تا به امروز ادامه یافته و دیرپاترین سریال علمی-تخیلی جهان است. در ۱۳۴۷ گروه بیتل‌‌ها^[19] با انتشار آلبوم The Beatles به شهرت رسیدند و به یکی از اسطوره‌‌های فرهنگی قرن بیستم بدل گشتند. در ۱۳۷۴ هم کارتون داستان اسباب‌‌بازی^[20] اکران شد. این اولین فیلمی محسوب می‌‌شد که به طور کامل توسط رایانه ساخته شده بود.

René Moawad.jpg

رینی معوض

Angela Merkel Juli 2010 - 3zu4.jpg

آنگلا مرکل

خوان کارلوس

Ole Rømer (Coning painting).jpg

اولِه رومِر

نخستین روز از آذر ماه روز تولد چندین شخصیت نامدار است که در قلمرو تمدنی ایران‌‌زمین زیسته‌‌اند: محمدکریم‌‌خان گزی ملقب به سالار اقبال و نیای خاندان برومند (۱۲۶۷)، انور پاشا دولتمرد عثمانی (۱۲۶۰)، ساتیا سای‌‌بابا مرشد معنوی شمال هند (۱۳۰۵)، رضاءالدین استالین (!) شاعر و مجری تلویزیونی بنگلادشی (۱۳۴۱) و مرجان ساتراپی گرافیست و کارگردان ایرانی و سازنده‌‌ی پویانمایی پرسپولیس (۱۳۴۸). سلطان احمد اول عثمانی (۹۹۶)، درویش‌‌خان نوازنده‌‌ی مشهور تار (۱۳۰۵)، سلیمان ندوی اندیشمند پاکستانی (۱۳۳۲)، محمد عبدالسلام فیزیک‌‌دان پاکستانی (۱۳۷۵) و بهرام سیر خواننده (۱۳۸۷) هم در این روز درگذشته‌‌اند.

Sathya Sai Baba. Photo Guy Veloso (www.guyveloso.com)..jpg

ساتیا سای‌‌بابا

Sultan I. Ahmet.jpg

سلطان احمد اول عثمانی

Marjane Satrapi Cannes 2008.jpg

مرجان ساتراپی

Rejauddin Stalin (2) (cropped).JPG

رضاءالدین استالین

گذشته از این افراد از ولتر^[21] مبلغ عقلانیت انتقادی در عصر روشنگری (۱۰۷۳)، فریدریش اشلایرماخر^[22] یزدان‌‌شناس و متفکر آلمانی و بنیانگذار روش هرمنوتیک (۱۱۴۷)، و شارل دوگل^[23] در ۱۲۶۹ زاده شدند و ملک صالح ایوبی حاکم مصر در ۶۲۸ درگذشت.

Enver Pasha 1911.jpg

انور پاشا

شارل دوگل

Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher.jpg

اشلایرماخر

ولتر

Abdus Salam 1987.jpg

عبدالسلام

دوم آذر

2006 Sadr City.jpg

بمب‌‌گذاری‌‌ شهرک صدر عراق

صلاح‌‌الدین هنگام فتح دمشق

این روز برای سرزمین‌‌های حاشیه‌‌ی باختری ایران‌‌زمین روزی پرماجرا بوده است. روز دوم آذرماه سال ۵۵۳ هجری خورشیدی همان روزی بود که صلاح‌‌الدین ایوبی دمشق را گرفت و مرکز استقرار مدافعان در برابر صلیبیون را در آنجا قرار داد. در ۱۳۸۲ به دنبال انقلاب گل سرخ در گرجستان ادوارد شواردنادزه^[24] که از سیاستمداران بازمانده از دوران کمونیست‌‌ها بود، ناگزیر به کناره‌‌گیری از قدرت شد. در ۱۳۸۵ هم زنجیره‌‌ای از بمب‌‌گذاری‌‌ها در شهرک صدر عراق به مرگ ۲۱۵ نفر و زخمی شدن ۲۵۷ نفر انجامید و در ۱۳۹۰، در جریان بهار عربی، علی عبدالله صالح در یمن از قدرت کناره‌‌گیری کرد.

این روز در ضمن با درگیری‌‌هایی میان ایرانیان و روس‌‌ها مصادف بوده است. در ۱۲۹۵ مارشال بوريس پسرعموي امپراطور روس وارد تهران شد و با احمدشاه ملاقات كرد. پنج سال بعد (در ۱۳۰۰) روس‌‌ها که حالا شوروی شده بودند دو یادداشت شدیداللحن و اعتراض‌‌آمیز را که عملاً اولتیماتوم بود تسلیم وزارت خارجه‌‌ی ایران کردند. یادداشت اول اعتراضی بود به واگذاری نفت شمال به کمپانی آمریکایی استاندارد اویل^[25] و دومی خواهان به رسمیت شناخته شدن فوری شوروی از سوی ایران و برقراری ارتباط میان دو کشور بود. دولتمردان ایرانی درباره‌‌ی هر دو درخواست موافقتی داشتند، یعنی نفت شمال را به آمریکایی‌‌ها ندادند و پس از لغو قراردادهای استعماری با شوروی وارد ارتباط دیپلماتیک شدند. اما امور مطابق خواست بلشویک‌‌ها پیش نرفت. یعنی نه توانستند بر نفت شمال دست بگذارند و نه در جدا کردن و گرفتن استان‌‌های غربی ایران کامیاب شدند. هرچند در همین روز به سال ۱۳۲۴ بود که به تأسیس حزب دموکرات خلق کردستان که ماهیتی قوم‌‌گرا و کمونیستی داشت یاری رساندند.

Darvish Khan.jpg

در سال ۱۲۸۸ سپهدار تنكابني و سردار اسعد در جلسه‌‌ی مجلس استعفا نمودند، ولي مجلس استعفاي آنان را نپذيرفت و رأي به ابقای دولت داد. در همین روز به سال ۱۳۰۵ درویش‌‌خان (تصویر بالا) استاد موسیقی ایران با درشکه در حین عبور از خیابان امیریه با اتومبیل شخصی به اسم نجم‌‌الدین تصادف کرد و درگذشت و او اولین کسی بود که به خاطر تصادف رانندگی در ایران جان می‌‌باخت.

جدیدترین رخداد این روز آن بود که در ۱۳۶۳ مراسم روز جهانی فلسفه در تهران به پایان رسید که با آبروریزی بزرگی همراه بود. چون رئیس انجمن حکمت و فلسفه –دکتر غلامرضا اعوانی- که برنامه‌‌ریزی و دعوت از شخصیت‌‌های جهانی را برای این مراسم انجام داده بود، ناگهان از سمت خود عزل شد و دکتر حداد عادل جانشین او شد و دست او را از برگزاری مراسم کوتاه کرد و کوشید خود مدیریت برگزاری‌‌اش را بر عهده بگیرد؛ اما سازمان یونسکو چند روز قبل از مراسم در این مورد بیانیه‌‌ای داد و اعلام کرد که به خاطر این جریان از برگزاری مراسم در ایران حمایت نمی‌‌کند و در نتیجه مهمانان اصلی به تهران نیامدند.

تسپیس اهل ایکاریا

در سطح جهانی این روز با چندین رخداد سیاسی قرین بوده است. در ۱۱۱۲ بردگان سیاهپوستی که برای کار در مزارع از غنا به جزایر سنت‌‌جان^[26] در آمریکا برده شده بودند آمریکابر اربابانشان که وابسته به شرکت هند غربی هلند بودند شوریدند و تا چند ماه در برابر برده‌‌داران مقاومت ورزیدند. در ۱۳۱۹ رومانی در جنگ جهانی دوم به قوای محور پیوست. در ۱۳۲۲ هم در جنگ دریایی ماکین^[27] رزمناو یو.اس.اس لیزکام بِی^[28] مورد اصابت اژدر قرار گرفت و غرق شد و ششصد و پنجاه تن از سرنشینانش کشته شدند.

U.S. troops of the 2d Battalion, 165th Infantry, struggle to shore on Yellow Beach on Butaritari (Makin) Island following a naval gunfire bombardment

جنگ دریایی ماکین

Morning first day of Orange Revolution.jpg

انقلاب نارنجی

در دوم آذر سال ۱۳۲۵ فرانسویان شهر های‌‌فونگ^[29] در ویتنام را بمباران کردند و هزاران شهروند غیرنظامی را به قتل رساندند، در ۱۳۵۰ نمایندگان چینی برای اولین بار در نشست سازمان ملل حضور یافتند و در ۱۳۶۴ هواپیماربایان پرواز آتن به قاهره را دزدیدند و آن را وادار به فرود در جزیره‌‌ی مالتا کردند. تکاوران مصری آنجا به هواپیما حمله کردند، اما در رهاندن مسافران ناکام ماندند و شصت نفر در این درگیری‌‌ها به قتل رسیدند. در ۱۳۸۳ انقلاب نارنجی در اوکراین پس از اعلام نتایج دستکاری‌‌شده‌‌ی انتخابات ریاست جمهوری آغاز شد. در ۱۳۸۴ هم الن جانسون سیرلیف^[30] به عنوان رئیس‌‌جمهور لیبریا برگزیده شد و نخستین زنِ حاکم بر دولتی سیاهپوست شد. Georgia, Tbilisi - Rose Revolution (2003).jpg انقلاب گل سرخ گرجستان

Ellen Johnson Sirleaf February 2015.jpg

الن جانسون سیرلیف

President Ali Abdullah Saleh.jpg

علی عبدالله صالح

این روز در عرصه‌‌ی فرهنگ نیز مهم بوده است. در دوم آذرماه سال ۵۳۴ پیش از میلاد تِسپیس اهل ایکاریا^[31] در تاریخ ثبت‌‌شده‌‌مان نخستین کسی بود که هنگام خواندن شعرهای داستانی در قالب شخصیت‌‌های داستانی فرو می‌‌رفت و نقش آن‌‌ها را بازی می‌‌کرد. این روش البته بی‌‌شک قدمتی به اندازه‌‌ی تاریخ بشر دارد، اما این نخستین کسی است که نامش برای انجام این کار در تاریخ ثبت شده است.

در ۱۲۶۸ اولین ماشین پخش موزیک ( jukebox) در پاله رویال^[32] سان‌‌فرانسیسکو نصب شد.

در ۱۲۸۵ بعد از پیروزی تیم ببرهای مسیلون^[33] بر بولداگ‌‌های کانتون^[34] (تصویر بالا)، اعتراض‌‌هایی برخاست و برنده شدن این تیم به زد و بندهایی مربوط دانسته شد. این نخستین رسوایی رسانه‌‌ای تاریخ درباره‌‌ی فوتبال بود. در ۱۳۰۳ ادوین هابل^[35] در مجله‌‌ی نیویورک تایمز مقاله‌‌ای نوشت و اعلام کرد که سحابی آندرومدا^[36] که تا آن هنگام ابری در کهکشان راه شیری پنداشته می‌‌شد، در اصل کهکشانی بزرگ در خارج از قلمرو کهکشان ماست.

قتل لی هاروی اسوالد

در سال ۱۳۴۲ زمانی که لی هاروی اسوالد^[37]، قاتل جان اف کندی، برای انتقال به زندان سوار خودروی پلیس می‌‌شد، به دست مردی به نام جک روبی^[38] که مدیر یک کاباره بود به قتل رسید. برای نخستین بار صحنه‌‌ی قتل او به طور زنده از تلویزیون پخش شد. اسوالد با مرگ نابهنگامش رازهای زیادی را درباره‌‌ی آمران ترور کندی با خود به گور برد. در ۱۳۵۵ غواصی به نام ژاک مایول^[39] برای نخستین بار بدون تجهیزات اضافی تا ژرفای صد متری دریا پیش رفت، در ۱۳۷۱ اولین تلفن همراه هوشمند در لاس‌‌وگاس رونمایی شد، در ۱۳۷۲ راشل وایت‌‌رید^[40] هم‌‌زمان جایزه‌‌ی بیست هزار پوندی ترنر^[41] برای برجسته‌‌ترین هنرمند بریتانیا و جایزه‌‌ی چهل هزار پوندی بنیاد کا^[42] برای بدترین هنرمند سال را از آن خود کرد! و در ۱۳۸۰ کنوانسیون جرایم اینترنتی در بوداپست به امضا رسید.

سلیمان نَدوی

Alter Markt (Magdeburg-Altstadt).Magdeburger Reiter edit.jpg

اوتوی اول

بنای یادبود هولوکاست در وین اثر راشل وایت‌‌رید

در میان اهالی ایران‌‌زمین سلیمان نَدوی مورخ و روزنامه‌‌نگار پاکستانی و از مؤسسان دانشگاه دهلی نو (جامع ملی اسلامی) در این روز (۱۲۶۳) زاده شد. مرشد فکری با دستاوردها و اثرات بحث‌‌برانگیز هم به شکل جالب توجهی در همین روز زاده شده‌‌اند: جلال آل احمد (۱۳۰۲)، دکتر علی شریعتی (۱۳۱۲) در میان انیرانیان اوتوی اول^[43] امپراتور مقدس روم (۲۹۱)، وآناتولی لوناچارسکی^[44] سیاستمدار و روزنامه‌‌نگار روس (۱۲۵۴) در این روز زاده شده‌‌اند و جاگدیش چاندرا بوز^[45] فیزیکدان و زیست‌‌شناس هندی (۱۳۱۶) و آندره مالرو^[46] نویسنده‌‌ی فرانسوی (۱۳۵۵) در این روز درگذشته‌‌اند.

Jagadish Chandra Bose 1926.jpg

چاندرا بوز

Anatoly Lunacharsky.jpg

آناتولی لوناچارسکی

آندره مالرو

سوم آذر

فردی مرکوری

مراسم تدفین خلبان‌‌های روس کشته شده در سوریه

روز یکشنبه سوم آذر سال ۱۲۸۵ هجری خورشیدی نخستین شماره از روزنامه‌‌ی مجلس ملی ایران منتشر شد که بر صدر آن کلمه‌‌ی مشروطه نقش بسته بود. روند نوسازی سیاست در ایران که به انتشار این روزنامه منتهی شد به نسبت نرم و ملایم و بی‌‌خونریزی و سرکوب بود و بعدتر که در دوران رضاشاه کار به تغییر لباس و کشف حجاب کشید هم وضعیت همچنین ماند.

بر خلاف ایران، در ترکیه که کشوری نوپا بود و ارتباط تاریخی‌‌اش را با عثمانی بریده و در صدد حذف میراث فرهنگ ایرانی و زبان پارسی‌‌اش بود، این روند با خشونت و خونریزی فراوان طی شد. نمونه‌‌اش آن که در همین روز به سال ۱۳۰۴ یک رهبر دینی در شرق ترکیه به نام شیخ عثمان خواجه همراه با بیست سی نفر از پیروانش به فرمانداری شهرشان رفت و درخواست کرد که لباس سنتی‌‌شان را حفظ کنند. در نتیجه فرماندار همه را دستگیر کرد! به دنبال این واقعه دو هزار نفر از مردم به هواداری از شیخ عثمان تظاهرات کردند و واکنش سرکوبگرانه و خشن پلیس ترکیه به کشته شدن بیست و سه نفر و زخمی شدن چند صد تن انجامید. شیخ عثمان هم به همراه تمام همراهانش که درخواستی عادی و مدنی را مطرح کرده بودند به دنبال این جریان اعدام شدند.

در همین روز به سال ۱۳۵۵ زلزله‌‌ی چالدران به مرگ چهار تا پنج هزار تن در منطقه‌‌ی مرزی ایران و ترکیه منتهی شد، در ۱۳۹۲ هم ایران معاهده‌‌ای بین‌‌المللی برای محدودسازی نیروی اتمی‌‌اش امضا کرد که به برجام مشهور شد. دو سال بعد در ۱۳۹۴ یک جنگنده‌‌ی سوخوی روسی هنگام پرواز بر فراز مرز ترکیه و سوریه توسط نیروی هوایی ترکیه مورد حمله قرار گرفت و سقوط کرد. در این جریان دو روس کشته شدند.

Disco o Missorium Teodosio MPLdC.jpg

دربار امپراتور تئودوسیوس

Fernando III de Castilla 02.jpg

فردیناند سوم

کاستیل آبل تاسمان

در تاریخ جهان هم روز سوم آذرماه به نسبت پرماجرا بوده است. در ۳۸۰ میلادی امپراتور تئودوسیوس اول^[47] که واپسین امپراتور حاکم بر روم شرقی و غربی بود، طی مراسمی به کنستانتینوپل وارد شد و قدرت را به دست گرفت. در ۶۲۷ فردیناند سوم شاه کاستیل^[48] شهر سویل^[49] را گرفت، در ۱۲۳۴ حکومت محلی تگزاس حکم کرد نیروی پلیس سواره‌‌ای برای مقابله با راهزنان تشکیل شود. این نیرو را تگزاس رنجرز^[50] نامیدند که هنوز هم وجود دارد و در ۱۳۱۹ جمهوری اسلواک به قوای محور پیوست. و در ۱۳۲۳ هواپیماهای آمریکایی برای اولین بار توکیو را بمباران کردند و این دو رخداد اخیر همگی در بستر جنگ جهانی دوم قرار می‌‌گیرند. در ۱۳۴۴ هم ژوزف دزیره موبوتو^[51] قدرت را در کنگو به دست گرفت و رئیس‌‌جمهور شد. او تا سی سال بعد قدرت را با خودکامگی در دست داشت.

Firebombing of Tokyo.jpg

بمباران توکیو

در این روز یک واقعه‌‌ی جنایی جالب توجه هم رخ داده است. در سال ۱۳۵۰ سارقی که خود را دَن کوپر^[52] می‌‌نامید، هواپیمایی را در هوایی توفانی ربود، دویست هزار دلار پولی را که توسط آن حمل می‌‌شد دزدید و بعد با چتر نجات از هواپیما بیرون پرید! او هرگز دستگیر نشد. در ضمن آزمایشگاه جرم‌‌شناسی اف‌‌بی‌‌آی^[53] در واشینگتون هم در چنین روزی به سال ۱۳۱۱ گشایش یافت.

کتیبه‌‌ی اورخون

تگزاس رنجرز

دن کوپر

سوم آذرماه در ضمن با دستاوردهای علمی و اکتشاف‌‌ها نیز تقارنی دارد. در این روز به سال ۱۰۲۱ آبِل تاسمان^[54] جزیره‌‌ی تاسمانی را کشف کرد و در ۱۰۲۳ جان میلتون^[55] کتاب Areopagitica را منتشر کرد که مشمول سانسور شد و جلوی خوانده شدنش را گرفتند. در ۱۲۳۸ چارلز داروین^[56] کتاب منشأ انواع^[57] را به چاپ رساند و این نخستین متن جامع درباره‌‌ی نظریه‌‌ی تکامل مدرن بود. در ۱۲۵۶ هم رمان آنا سیوِل^[58] به نام زیبای سیاه^[59] که در آن به دفاع از حقوق حیوانات می‌‌پرداخت، به چاپ رسید. در ۱۲۹۴ آلبرت انشتین در آکادمی علوم پروس^[60] در برلین سخنرانی کرد و معادلات میدان مربوط به نظریه‌‌ی نسبیت عام را برای فیزیک‌‌دانان توضیح داد. در ۱۳۵۳ هم اسکلت تقریباً کاملی (با ۴۰% استخوان‌‌ها) از یک میمون جنوبی آفاری (Australopithecus afarensis) از اجداد انسان در آفریقا کشف شد که یابندگانش آن را لوسی نامیدند.

Origin of Species title page.jpg

جلد چاپ نخست اصل انواع

Anna Sewell.jpg

آنا سیول

لوسی

روز سوم آذرماه مصادف است با زادروز پروین شاکر شاعر پاکستانی اردوزبان که در سال ۱۳۳۱ زاده شد. شمار رفتگان ایران‌‌زمین در این روز بیشتر است و این نام‌‌ها را در بر می‌‌گیرند: باگرات چهارم شاه مقتدر گرجستان که در ۴۵۱ هجری خورشیدی پس از ۴۵ سال حکومت درگذشت، گورو تیغ بهادر نهمین پیشوای دینی سیک‌‌ها (۱۰۵۴)، علی شاه‌‌آبادی فیلسوف و پیشوای دینی (۱۳۲۸)، امیرعبدالله سوم (سالم ‌‌الصباح) حاکم کویت که دست‌‌نشانده‌‌ی انگلیسی‌‌ها بود (۱۳۴۴) و فرخ بَلسارا مشهور به فردی مرکوری^[61] (۱۳۷۰) که مردی زرتشتی و برخاسته از گجرات بود که در زنگبار (تانزانیا) به دنیا آمده بود و تابعیت انگلیسی داشت و خواننده‌‌ی مشهور گروه کویین^[62] بود.

سکه‌‌ی باگرات چهارم

François-Noël Babeuf.jpg

بابوف

لاکی لوچیانو

Shaikh Abdullah III Al-Salim Al-Sabah.jpg

امیر عبدالله سوم

Bundesarchiv Bild 183-H01757, Erich von Manstein.jpg

اریک فون مانشتاین

در میان زادگان نامدارانیرانی هم از این نام‌‌ها باید یاد کرد: فرانسوا نوئل بابوف^[63] انقلابی فرانسوی (۱۱۳۹)، یولیوس مارتوف^[64] سیاستمدار روس و رهبر منشویک‌‌ها (۱۲۵۲)، اریک فون مانشتاین^[65] سپهسالار آلمانی (۱۲۶۶)، لاکی لوچیانو^[66] گانگستر مشهور آمریکایی (۱۲۷۶) و امیر کوستاریکا کوستوریتسا^[67] کارگردان صرب (۱۳۳۳). بیلگه خاقان رهبر ترک‌‌ها در مغولستان که کتیبه‌‌ای از خود در اورخون باقی گذاشته دراین روز به دست دشمنانش مسموم و کشته شد (۱۱۳) و ژرژ کلمانسو^[68] سیاستمدار فرانسوی هم در این روز به سال ۱۳۰۸ درگذشت.

Emir kusturica 72 9643.jpg

امیر کاستاریکا

18th century painting of Guru teg bahadur.jpg

گورو تیغ بهادر

رهبر منشویک‌‌ها در استکهلم: اکسلرود، مارتوف و مارتینوف

چهارم آذر

$G:\pix\projects\iranzamin\modern\11chronicle\1285-1300\ممدلی78084_631.jpg$

روز چهارشنبه چهارم آذر سال ۱۲۸۷ (۱ ذیقعده ۱۳۲۶ ق.) محمدعلی‌‌شاه که با مشروطه سر ناسازگاری داشت، زیر فشار افکار عمومی، نظام‌‌نامه‌‌ی مجلس شورای ملی را امضا کرد و به آن رسمیت بخشید. اما بلافاصله بعد از آن به دسیسه‌‌چینی برای بازگرداندن استبداد پرداخت و دست به کودتایی زد که با دلاوری آزادی‌‌خواهان شکست خورد. در نتیجه، درست دو سال پس از امضای این نظام‌‌نامه، به سال ۱۲۸۹ در همان مجلس تصویب کردند که مستمری‌‌ای بالغ بر ماهیانه چهارصد تومان به ستارخان و سيصد تومان به باقرخان برای پایمردی در برابر مستبدین پرداخت شود!

روز دوشنبه چهارم آذر سال ۱۲۹۰ ملک‌‌الشعرای بهار روزنامه‌‌ي تازه‌‌بهار را در مشهد منتشر كرد كه بيش از ۹ شماره انتشار نيافت و به دستور كينياز دابيژا نماینده‌‌ی روسیه در خراسان -به دنبال روزنامه‌‌ی پیشین‌‌اش نوبهار– توقيف شد. با این همه اقتدار بیگانگان چندان نپایید و تا ده سال بعد به تدریج از میان رفت. $G:\pix\projects\iranzamin\modern\11chronicle\1300-1320\رضا وپرچم.jpg$ در ۱۳۰۰‌‌ رضاخان که به وزارت جنگ رسیده بود نطقی برای افسران ژاندارمری ایراد کرد و ایشان را در نیروهای قزاق ادغام کرد و این مقدمه‌‌ای بود برای تشکیل ارتش ملی. در همین روز بخش عمده‌‌ی افسران سوئدی‌‌ای که فرماندهی ژاندارمری را در اختیار داشتند هم استعفا کردند و جای خود را به افسران ایرانی دادند. در همین روز از طرف سفارت انگلیس یادداشتی تسلیم وزارت امور خارجه شد که به موجب آن دولت انگلیس شدیداً نسبت به تصمیم لایحه‌‌ی واگذاری نفت شمال به یک شرکت آمریکایی اعتراض کرده بود و این هماهنگ با یادداشت مشابه دولت شوروی بود که مضمونی همسان داشت. در جلسه‌‌ی فوق‌‌العاده‌‌ی مجلس شورای ملی یادداشت‌‌های سفارت شوروی و انگلیس مورد بحث و گفتگو قرار گرفت و مجلس به دولت اختیار داد که به هر دو دولت جوابی دندان شکن بدهد و متذکر بشود به‌‌هیچ‌‌وجه به آن‌‌ها اجازه‌‌ی مداخله در امور داخلی ایران داده نخواهد شد. در همین روز امتیازنامه‌‌ی نفت خوشتاریا^[69] که تبعه‌‌ی روسیه بود هم در مجلس لغو شد!

در ۱۳۰۴ آتاتورک در ترکیه فرمان داد که مردانِ بی کت و شلوار یک سال زندانی شوند! در ۱۳۰۸ مدرسه‌‌ی عالی فلاحت در ایران تأسیس شد و شروع به کار کرد و این همان بود که به دانشکده‌‌ی کشاورزی تبدیل شد. در ۱۳۱۴ هم به دنبال وقایع مسجد گوهرشاد محمدولی اسدی متولی آستان قدس رضوی به خاطر این اغتشاش محکوم شد و دستگیر و زندانی‌‌اش کردند.

سیل مکه

روز چهارم آذر به شکل غریبی با فاجعه‌‌های طبیعی تقارن پیدا کرده است. در چنین روزی به سال ۱۰۴۶ زلزله‌‌ی مهیبی شهر شَماخی در گرجستان را ویران کرد و به مرگ هشتاد هزار نفر منتهی شد، در ۱۱۳۸ هم زمین‌‌لرزه‌‌ای در دریای مدیترانه به ویرانی شهرهای دمشق و بیروت انجامید و بین سی تا چهل هزار نفر را از میان برد. در ۱۳۸۸، در یک فاجعه‌‌ی طبیعی نادر، هم‌‌زمان با اجرای مراسم حج، سیلی در شهر جده آمد که به مرگ حدود پانصد تن انجامید و سه هزار خودروی حاجیان را با خود برد!

اما این فجایع تنها به ایران‌‌زمین محدود نبوده است. چون در ۷۲۲ هجری خورشیدی تسونامی بزرگی که از زلزله‌‌ای در دریای تیرنه^[70] ناشی شده بود، شهرهای ناپل^[71] و آمالفی^[72] را در هم کوبید، در ۱۲۱۲ زلزله‌‌ی مهیبی با شدت ۷/۸-۲/۹ ریشتر در بستر اقیانوس رخ داد که باعث شد تسونامی‌‌های عظیمی کل سواحل سوماترا و اندونزی را درهم بکوبد و در ۱۲۱۸ گردباد عظیمی در هند بندرگاه کورینگاه را ویران کرد و بر سر راه خود بیست هزار قایق و کشتی را منهدم کرد و به مرگ هزاران هندی انجامید.

Schlacht von Montgisard 2.jpg

نبرد مونت گیسارد

چهارم آذرماه در تاریخ سیاسی جهان هم برجستگی‌‌ای دارد. بنا به روایت‌‌های رومی در چنین روزی در سال ۵۷۱ پیش از میلاد سرویوس تولیوس^[73] رهبر مردم رم پیروزی‌‌اش بر مردم اتروسک را جشن گرفت. دو رخداد این روز هم به چیرگی سپاهیان مسیحی بر مسلمانان مربوط می‌‌شود: در ۵۵۶ هم بالدوین^[74] شاه اورشلیم و راینالد اهل شاتیون^[75] رهبر شهسواران معبدی قوای صلاح‌‌الدین ایوبی را در نبرد مونت‌‌گیسارد^[76] (احتمالاً جزر در نزدیکی رمله) شکست دادند. در ۸۷۰ محاصره‌‌ی گرانادا که واپسین دولت مسلمانان در اسپانیا بود با تسلیم شدن امیر ابوعبدالله محمد و عقد قرارداد گرانادا^[77] به پایان رسید (تصویر زیر). این روز در ضمن با شکل گرفتن کشور ایالات متحده هم پیوند خورده است. در ۱۱۶۲ آخرین سربازان بریتانیایی به دنبال امضای قرارداد پاریس شهر نیویورک را ترک کردند،

La Rendición de Granada - Pradilla.jpg

گرانیگاه دیگر وقایع سیاسی این روز به آلمان و ژاپن مربوط می‌‌شود. چون در ۱۲۹۶ ارتش آلمان قوای پرتغال را در نبرد نِگومانو^[78] در مرز موزامبیک و تانزانیا شکست دادند، در ۱۳۱۵ ژاپن و آلمان در برلین پیمان ضدکمینترن^[79] را برای مقابله با نفوذ کمونیست‌‌ها در سیاست کشورهایشان امضا کردند، در ۱۳۱۸ ارتش سرخ شوروی با صحنه‌‌آرایی و تبلیغاتی وسیع اعلام کرد که قوای فنلاندی در مرز به سربازان روس حمله کرده و عده‌‌ای را کشته‌‌اند و چهار روز بعد با همین بهانه به فنلاند حمله کرد و فاجعه‌‌ای به نام جنگ زمستانی را برای ارتش خود رقم زد. و در ۱۳۴۹ یوکیو میشیما^[80] شاعر، نویسنده و کارگردان نامدار ژاپنی پس از آن که به همراه چند تن از دوستان افسرش کودتایی نمادین انجام داد و کوشید قدرت‌‌های سابق را به مقام امپراتور بازگرداند، شکست خورد و پس از سخنرانی پرشوری به شیوه‌‌ی سنتی ژاپني‌‌ها (سِپوکو^[81]) شکم خود را با شمشیر درید و خودکشی کرد.

یوکیو میشیما

Anna May Wong holds child in The Toll of the Sea.jpg

صحنه‌‌ای از نخستین فیلم رنگی

${{{image_alt}}}$

قرارداد ضد کمینترن ژاپن و آلمان

در ۱۳۵۴ سورینام از هلند استقلال یافت، در ۱۳۶۵ مقامات رسمی آمریکا فاش کردند که پول به‌‌دست‌‌آمده از فروش اسلحه به ایران صرف پشتیبانی مالی از شورشیان کنترا در نیکاراگوآ می‌‌شده است و در ۱۳۷۱ مجلس فدرال چکسلواکی حکم کرد که این کشور به دو کشور متمایز جمهوری چک و اسلواکی تقسیم شود.

مهراب مامارداشویلی

کارل بنز در جوانی

$G:\pix\projects\iranzamin\modern\میکویان.jpg$

آناستاس میکویان

Uechi kanbun.jpg

کونبون یوئه‌‌چی

چهار رخداد این روز در سطح فرهنگی هم شایان ذکر است. نخست آن که در ۱۳۰۱ هوارد کارتر^[82] و لرد کارناروان^[83] پس از سه هزار سال مهر و موم آرامگاه توت‌‌آنخ‌‌آمون را گشودند و به آن وارد شدند. در همین روز فیلم The Toll of the Sea به نمایش در آمد و نخستین فیلم رنگی‌‌ای بود که با شیوه‌‌ی تکنی‌‌کالر^[84] ساخته شده بود. پیش از آن فیلم «دره‌‌ی بینابین» هم با این روش ساخته شده بود اما اکران عمومی نداشت. دیگر آن که در ۱۳۳۱ نمایش «تله‌‌موش^[85]» نوشته‌‌ی آگاتا کریستی^[86] در تئاتر آمباسادورز^[87] لندن به نمایش درآمد که به دیرپاترین نمایش تاریخ تئاتر تبدیل شد و تا به امروز به طور پیوسته اجرا می‌‌شود. بیست و پنج هزارمین اجرای این نمایش در آذرماه ۱۳۹۱ بر صحنه رفت! سومی هم آن که در ۱۳۶۳ سی و شش خواننده‌‌ی مشهور در ناتینگ‌‌هیل^[88] لندن گرد آمدند و کنسرتی خیریه برای یاری به قحطی‌‌زدگان اتیوپی اجرا کردند.

در ایران‌‌زمین این نامداران در چهارم آذرماه زاده شده‌‌اند: آناستاس میکویان^[89] بلشویک ارمنی و دوست استالین (۱۲۷۴)، بابک افشارزاده موسیقی‌‌دان و سازنده‌‌ی آهنگ‌‌های ویگن و عارف و ستار و داریوش (۱۳۱۳)، و ریاض‌‌ احمد گوهرشاهی صوفی و پیشوای دینی پاکستانی (۱۳۲۰). او انجمن سرفروشان اسلام و بنیاد بین‌‌المللی مسیح را تأسیس کرده و در کتابش به نام «دین الهی» ادعا کرد که مهدی موعود، مسیح و کالکی آواتار است. مهراب مامارداشویلی^[90] فیلسوف نامدار گرجی هم در چنین روزی (۱۳۶۹) درگذشته‌‌ است.

ریاض‌‌ احمد گوهرشاهی

در میان انیرانیان هم آندرو کارنگی^[91] سرمایه‌‌دار اسکاتلندی‌‌تبار آمریکایی (۱۲۱۴)، کارل بنز^[92] مهندس آلمانی (۱۲۲۳)، هانری تولوز لوترک^[93] نقاش فرانسوی (۱۲۴۳)، دیل کارنگی^[94] نویسنده و آموزشگر آمریکایی (۱۲۶۷) و موریس مک‌‌دونالد^[95] از بنیانگذاران شرکت همبرگر مک‌‌دونالد (۱۲۸۱)، عبدالله احمد بداوی دولتمرد و رئیس‌‌جمهور مالزی و تینا ترنر^[96] خواننده‌‌ی آمریکایی (هردو در ۱۳۱۸) در این روز زاده شده‌‌اند و کونبون یوئه‌‌چی^[97] استاد هنرهای رزمی ژاپنی و بنیانگذار سبک یوئه‌‌چی ریو^[98] (نیای کاراته) در این روز به سال ۱۳۲۷ درگذشته است.

Tina turner 21021985 01 350.jpg