ماه آذر: چهاردهم تا پانزدهم

ماه آذر: چهاردهم تا پانزدهم

چهاردهم آذر

در چهاردهم آذرماه سال ۱۲۶۸ هجری خورشیدی بود که اتابک امین‌‌السلطان صدراعظم ایران (تصویر پایین) که در جریان سفر به فرنگ با میرزا ملکم‌‌خان نظام‌‌الدوله دعوایی پیدا کرده بود و در پی بهانه‌‌ای برای کنار زدنش از قدرت می‌‌گشت، بلوایی به پا کرد و بعد در این روز به او تلگرافی زد و گفت که امتیاز لاتاری که با موافقت شاه با واسطه‌‌ی او به فرنگی‌‌ها فروخته شده بود به خاطر شباهتش با قمار غیرشرعی است و بنابراین لغو می‌‌شود. این حادثه جدای از کاستن از اعتبار سخن شاه ایران در میدانی بین‌‌المللی، نقطه‌‌ی شروع اختلاف و دشمنی میرزا ملکم‌‌خان با ناصرالدین‌‌شاه هم بود.

Image result for ‫اتابک امین السلطان‬‎

در همین روز به سال ۱۲۹۵ قسمتي از مناطق جنوبي ايران به دست سپاهيان آلمان افتاد که از پشتیبانی مردمی هم برخوردار بودند. یک سال بعد در ۱۲۹۶ اعلامیه‌‌ی لنین و استالین درباره‌‌ی انقلاب کمونیستی شوروی در روزنامه‌‌ی پراودا منتشر شد و ابوالقاسم لاهوتی و یارانش در استانبول آن را به زبان‌‌های متفاوت از جمله پارسی ترجمه کردند و در ایران پراکندند. در همین روز قرارداد صلح ارزنجان منعقد شد و عثمانی‌‌ها و ارمنی‌‌ها صلح کردند.

$G:\pix\projects\iranzamin\modern\11chronicle\1285-1300\شیخ خزعل.jpg$ در ۱۳۰۳ شیخ خزعل (تصویر بالا) که در برنامه‌‌هایش برای تجزیه‌‌ی خوزستان شکست خورده بود، تسلیم رضاخان شد و چون با این کار از خونریزی جلوگیری کرده بود مورد عفو قرار گرفت، اما به تهران تبعید شد. در همین روز سرلشکر فضل‌‌الله زاهدی به جای او به استانداری خوزستان منصوب شد. پنج سال بعد (۱۳۰۸) ناحیه‌‌ی خودمختار جمهوری سوسیالیستی شوروی تاجیکستان که بخشی اشغال‌‌شده به دست بلشویک‌‌های روس و مزدوران محلی‌‌شان بود، به جمهوری سوسیالیستی تاجیکستان تغییر نام داد و پایتختش خُرُگ (خارغ) تعیین شد. این جمهوری نوتأسیس که تقریباً تمام سطحش را کوهستان‌‌های عبورناپذیر تشکیل می‌‌داد، تا پایان عمر سیطره‌‌ی کمونیست‌‌ها عقب‌‌مانده‌‌ترین و توسعه‌‌نایافته‌‌ترین بخش از اتحاد جماهیر شوروی بود و تنها نقطه در خاک این کشور بود که زبان پارسی در آن مجاز و رسمی محسوب می‌‌شد و همچون تبعیدگاهی برای دور راندن جمعیت‌‌های ایرانی‌‌ای عمل می‌‌کرد که در جریان نسل‌‌کشی و کشتارهای بلشویک‌‌ها از ایرانی‌‌ها جان به در می‌‌بردند. هفت سال بعد در ۱۳۱۵ جمهوری سوسیالیستی ماورای قفقاز^[1] هم با طرحی مشابه به سه جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان تقسیم شد و مرزها طوری میانشان ترسیم شد که همواره میان ترک‌‌ها و ارمنی‌‌ها و گرجی‌‌ها اختلاف و دشمنی حاکم باشد. در همین روز استالین جمهوری شوروی سوسیالیستی قرقیزستان را ایجاد کرد و این در زمانی بود که بخش عمده‌‌ی جمعیت شهرنشین این منطقه به کلی ریشه‌‌کن شده بودند و هدف دولت کمونیستی آن بود که جمعیت منطقه را به کلی با روس‌‌ها جایگزین کند که تا حدودی هم موفق شد و تا پایان دوران شوروی‌‌ها قرقیزها در سرزمین خودشان در اقلیتی عددی قرار گرفته بودند.

$G:\pix\projects\iranzamin\modern\11chronicle\1285-1300\Mugshot of Joseph Stalin held by Okharna the Tsarist Secret Police 1911.jpg$ در همان روزهایی که استالین (تصویر بالا) در شمال به تجزیه‌‌ی سرزمین‌‌های ایرانی و ریشه‌‌کنی فرهنگ پارسی مشغول بود، در ایران دولت رضاشاهی برنامه‌‌های خود را دنبال می‌‌کرد. در همان روز مورد نظر در سال ۱۳۱۵ انجمن استادان دانشسرای کرمان در باغ مدیرالملک کلانتری تأسیس شد و در آن مایل تویسرکانی هم که شاعری سرشناس بود حضور داشت و شعری خواند. برنامه‌‌ی دولتی رضاشاه برای ارتقای سواد و همسان‌‌سازی افکار عمومی به شیوه‌‌ای مدرن کمی بعد با تأسیس سازمان پرورش افکار آغاز شد که میراثش در نهایت در قالب کانون پرورش فکری در دوران پهلوی دوم مثل میوه‌‌ای رسیده به دامان مارکسیست‌‌های هوادار روسیه افتاد، اما در آغاز راه بیشتر به نازیسم و آلمانی‌‌ها گرایش داشت و تا روز چهاردهم آذر سال ۱۳۱۹ و کمی پیش از سقوط رضاشاه درباره‌‌ي ۲۲۶ موضوع در گوشه و کنار کشور سخنرانی برگزار کرده بود.

در همین روز به سال ۱۳۳۰ حزب توده به تظاهراتی پردامنه روی آورد که به جنگ خیابانی منتهی شد. در مقابل این گروه نیروهای هوادار دربار که برخی‌‌شان پیروان دکتر مظفر بقایی بودند و برخی دیگر دوستداران شعبان جعفری بودند به مقابله و درگیری‌‌ با توده‌‌ای‌‌ها روی آوردند و از هردو طرف خشونتی فراوان سر زد. در همین روز گروه اخیر به دفتر روزنامه چلنگر در خیابان نواب هجوم بردند و آنجا را که در اصل خانه‌‌ی محمدعلی راد بازقلعه‌‌ای (معروف به افراشته) بود ویران کردند.

در تاریخ سیاسی جهان این روز با رخدادهایی متنوع گره خورده است. در ۷۸۷ امیر اِدیگو^[2] رهبر اردوی زرین^[3] در رأس سپاهیانش وارد مسکو شد (تصویر بالا)، در ۹۳۹ شارل نهم^[4] فرمانروای فرانسه شد، در ۱۲۴۴ در نبرد جزیره‌‌ی چینچا^[5] پرو و شیلی با هم بر ضد اسپانیا متحد شدند و در ۱۳۱۳ ارتش ایتالیا به شهر والوال^[6] در حبشه حمله کرد و پس از چهار روز آنجا را تصرف کرد.

در ۱۳۱۵ قانون اساسی اتحاد جماهیر شوروی تغییر کرد و قدرت مطلق را به استالین داد. در همین روز سیطره‌‌ی کمونیست‌‌ها بر قرقیزستان نیز قطعیت یافت و با رسمی شدن جمهوری شوروی قرقیزستان سرکوب فرهنگی ایران‌‌گرایان و کشتار قرقیزها به دست بلشویک‌‌ها شدت گرفت. در ۱۳۲۰ در جریان جنگ جهانی دوم انگلستان به فنلاند، رومانی و بلغارستان که متحد آلمان بودند اعلان جنگ داد و در ۱۳۵۶ مصر پس از نزدیک شدن به آمریکا ارتباط دیپلماتیکش را با عراق، لیبی، سوریه، الجزایر و یمن جنوبی که اقمار جبهه‌‌ی شوروی بودند قطع کرد.

یک رخداد معماگونه که در این روز رخ داده آن که در سال ۱۲۵۱ کشتی تجاری مری سلست^[7] در حوالی جزایر آزور^[8] در اقیانوس آتلانتیک توسط کانادایی‌‌ها کشف شد، در حالی که جز چند آسیب جزئی سالم بود و کالاهای بارشده بر آن و اثاثیه‌‌ی ملوانانش دست‌‌نخورده در جای خود قرار داشت. این کشتی از نیویورکبه مقصد جنوا به حرکت در آمده بود و گزارش‌‌های دفتر ناخدای کشتی از ده روز پیش از کشف شدنش متوقف شده بود. قایق نجات هم یافت نشد و معلوم بود که سرنشینان با عجله به آن سوار شده و به دلیلی ناشناخته کشتی را ترک کرده‌‌اند. سرنوشت سرنشینان کشتی هرگز معلوم نشد و این واقعه یکی از انگیزه‌‌های باب شدن داستان کشتی ارواح در اروپا بود.

Mary Celeste as Amazon in 1861.jpg

مری سلسلت

در این روز چندین رخداد پراکنده‌‌ی فرهنگی و اجتماعی هم قرار می‌‌گیرد. در چهاردهم آذر سال ۶۳ پیش از میلاد سیسرو^[9] آخرین گفتار از مجموعه‌‌ی چهارگانه‌‌ی خطابه‌‌های کاتیلین^[10] را در برابر سنای رم ایراد کرد و در آن به سیاستمداری به نام لوکیوس سرگیوس کاتیلینا^[11] حمله کرد و او را به دسیسه‌‌چینی و قدرت‌‌طلبی متهم کرد. این خطابه‌‌ها از کهن‌‌ترین اسناد به‌‌جامانده از تمدن و سیاست رومی است.

«سیسرو کاتیلینا را متهم می‌‌کند» نقاشی دیواری چزاره ماکاری (۱۲۶۱-۱۲۶۷)

در ۱۱۴۵ جیمز کریستی^[12] اولین حراج خود را در لندن برگزار کرد و در ۱۲۲۷ جیمز ک پولک^[13] رئیس‌‌جمهور آمریکا درنامه‌‌ای به کنگره اعلام کرد که در کالیفرنیا مقدار زیادی طلا کشف شده و در نتیجه تب طلا مردم را گرفت و جمعیت بزرگی به آن سو هجوم بردند (تصویر زیر).

رخدادهای دیگر این روز آن که در ۱۳۳۱ مه‌‌دود بزرگی که از آلودگی‌‌های صنعتی ناشی شده بود بر لندن فرود آمد و طی هفته‌‌های بعد به مرگ دوازده هزار نفر انجامید و در ۱۳۴۳ لوید اولد^[14] برای نخستین بار به ارتباط میان major histocompatibility complex (MHC) و مقاومت بدن در برابر بیماری‌‌ها پی برد.

تخریب کلیسای مسیح نجات‌‌بخش در مسکو

حمله‌‌ی ایتالیا به حبشه

شمار زیادی از نامداران در چهاردهم آذرماه به دنیا آمده‌‌اند: فرانچسکو اسکارلاتی^[15] موسیقی‌‌دان و ویولنیست ایتالیایی (۱۰۴۵)، ماکس مولر^[16] فیلسوف و خاورشناس آلمانی (۱۲۰۲)، جرج آرمسترانگ کاستر^[17] سردار آمریکایی و کشتارگر سرخپوستان (۱۲۱۸)، یوزف پیلسودسکی^[18] سپهسالار لهستانی و رهبر جنبش ملی‌‌گرایانه‌‌ی این کشور (۱۲۴۶)، کلاید ورنون سِسنا^[19] بنیانگذار شرکت هواپیماسازی سسنا (۱۲۵۸)، گرشوم شولم^[20] فیلسوف و مورخ آلمانی-اسرائیلی (۱۲۷۶)، جوش ملیح‌‌آبادی^[21] شاعر و ادیب هندی (۱۲۷۷)، والت دیسنی^[22] و ورنر هایزنبرگ^[23] دانشمند آلمانی (هر دو در سال ۱۲۸۰).

لوید اولد

مه‌‌دود لندن

Custer Bvt MG Geo A 1865 LC-BH831-365-crop.jpg

ژنرال کاستر

در میان ایرانیان هم دو تن متولد این روز هستند که هردو در خارج از کشورمان شهرتی یافتند. یکی موسی قصاب (موشه کاتساو^[24]) دولتمرد ایرانی‌‌تبار اسرائیلی و هشتمین رئیس‌‌جمهور این کشور که به سال ۱۳۲۴ در یزد زاده شد و دیگری اریک اعتباری هنرپیشه و مدل ایرانی‌‌تبار آمریکایی که در ۱۳۴۸ به دنیا آمد. در میان انیرانیان هم فرانسیسکو فرانکو^[25] سپهسالار و دیکتاتور اسپانیایی در ۱۲۷۱ زاده شد.

Gershom Scholem 1925.jpg

شولم

Josh Malihabadi.jpg

ملیح‌‌آبادی

Clyde Vernon Cessna.jpg

سسنا

پیلسودسکی

دیسنی

رفتگان این روز هم عبارت‌‌اند از لی بان امپراتور دولت چانگ هان (۳۴۴ میلادی)، ولفگانگ آمادئوس موتسارت^[26] موسیقی‌‌دان اتریشی (۱۱۷۰ هجری خورشیدی)، الکساندر دوما^[27] نویسنده‌‌ی فرانسوی (۱۲۴۹)، و دکتر کاظم معتمدنژاد جامعه‌‌شناس ایرانی (۱۳۹۲).

Bundesarchiv Bild183-R57262, Werner Heisenberg.jpg

هایزنبرگ

Image result for Eric Etebari

اعتباری

Alexander Dumas père par Nadar - Google Art Project.jpg

دوما

موتسارت

پانزدهم آذر

Related image

سقوط هواپیما در مهرآباد

روز دوشنبه پانزدهم آذرماه سال ۱۲۸۷ هجری خورشیدی (۱۲ ذیقعده ۱۳۲۶ ق.) باقرخان با دسته‌‌ای از مجاهدان آذری به قریه‌‌ی باسمنج که اردوگاه قوای دولتی بود شبیخون زد، اما عین‌‌الدوله که فرماندهی هواداران محمدعلی‌‌شاه را بر عهده داشت شکست خورد. در این نبرد کاظم‌‌آقا قزاق، خویشاوند رضاشاه، که در اردوی دولتی حضور داشت به ضرب گلوله از پای در آمد. تا سه سال بعد رضاخان سردار سپه به قدرتی دست یافته بود و دست‌‌اندرکار متحد کردن قوای نظامی ایران بود. در همین راستا در چنین روزی به سال ۱۳۰۰ سردار سپه کلنل گلروپ را از ریاست ژاندارمری منفصل نمود و جای او را به کلنل عزیزالله‌‌خان داد که همان سرلشگر ضرغامی بعدی است.

در همین روز به سال ۱۳۰۷ نخستین دوره‌‌‌‌ی آموزشی از کلاس علوم قضایی برای کارمندان دولت با حضور وزیر عدلیه افتتاح شد. استادان این کلاس عبارت بودند از خود وزیر عدلیه و عده‌‌ای از قضات عالی‌‌رتبه که برای ۷۳ دانشجوی این دوره مبانی حقوق مدرن را درس می‌‌دادند. در همین روز هم بود کهآشوب در بلوچستان خاتمه یافت و عشایر و ایلات به قبول فرمان‌‌های دولت مرکزی گردن نهادند. با آن همه، ناآرامی در این سرزمین همچنان بر جای بود. طوری که در همین روز در سال ۱۳۰۹ جنگ شدیدی بین نظامیان به فرماندهی امان‌‌الله‌‌میرزا امیر لشکر و عشایر سیستان و بلوچستان درگرفت. در این جنگ سرهنگ داورپناه یکی از فرماندهان قشون ایران کشته شد. سرانجام عشایر شکست خوردند و تعداد تلفات آنان از هزار نفر تجاوز کرد و قشون ملی برای پیشگیری از تکرار این ماجرا عشایر را خلع سلاح کرد.

Related image

Image result for Babri Masjid

کشمکش‌‌ها در گوشه‌‌ی جنوب شرقی ایران‌‌زمین طی سال‌‌های بعد به داخل قلمرو پیشروی کرد که به تازگی از داغ ننگ استعمار رهایی یافته بود و با این همه پیامدهای تفرقه‌‌افکنانه‌‌ی آن را همچنان تحمل می‌‌کرد. در سال ۱۳۵۰ پاکستان در جریان درگیری نظامی با هند روابط دیپلماتیک خود را با این کشور قطع کرد و در ۱۳۷۱ دولت هند مسجد بابری^[28] را در فیض‌‌آباد هند نابود کردند (سه تصویر بالا). در نتیجه مسلمانان سر به شورش برداشتند و در جریان سرکوبشان دو هزار نفر کشته شدند. این مسجد بزرگ‌‌ترین مسجد استان اوتارپرادش^[29] و بنایی تاریخی بود که پانصد سال پیش به فرمان بابُر شاه گورکانی ساخته شده بود. هندوهای افراطی در ادامه‌‌ی نفرت‌‌پراکنی‌‌های عصر استعمار انگلیس، مدعی بودند که بابر این مسجد را روی ویرانه‌‌های یک معبد قدیمی راما ساخته است و بر این مبنا خواهان نابودی این اثر تاریخی بودند. پس از ویرانی مسجد بررسی‌‌ها نشان داد که چنین معبدی در کار نبوده است.

آخرین واقعه‌‌ی این روز در ایران‌‌زمین هم آن که در سال ۱۳۸۴ یک هواپیمای سی۱۳۰ در نزدیکی فرودگاه مهرآباد تهران سقوط کرد و با ساختمانی برخورد کرد. در نتیجه ۸۴ سرنشین هواپیما به همراه ۴۴ نفر از ساکنان ساختمان کشته شدند.

Destroyed buildings, with harbour in background

ویرانی ناشی از انفجار هالیفاکس

Image result for Кровь в бассейне

مسابقه‌‌ی واترپلوی ملبورن

در همین روز به سال ۱۲۴۴ سیزدهمین ماده‌‌ی قانون اساسی آمریکا که بردگی را ممنوع می‌‌ساخت به تصویب رسید، در ۱۲۹۵ در جریان جنگ جهانی اول آلمان و متحدانش بخارست را اشغال کردند، یک سال بعد در ۱۲۹۶ فنلاند از روسیه اعلام استقلال کرد و در همین روز انفجار یک محموله مهمات در کشتی‌‌ای که در بندر هالیفاکس^[30] کانادا لنگر انداخته بود به مرگ ۱۹۰۰ نفر و زخمی شدن نُه هزار تن منتهی شد. در ۱۳۲۰ انگلستان و کانادا به شوروی پیوستند و به فنلاند اعلان جنگ دادند.

هوگو چاوز

در ۸۷۱ هجری خورشیدی کریستف کلمب^[31] اولین اروپایی‌‌ای بود که بر هائیتی قدم می‌‌نهاد و سال ۸۷۵ مانوئل اول^[32] شاه پرتغال فرمانی صادر کرد و به بدعت‌‌گذاران و بی‌‌دینان از جمله یهودیان اخطار داد که زودتر از پرتغال بیرون بروند! (تصویر روبرو).

رخدادهای فرهنگی و علمی و فنی پانزدهم آذرماه هم چشمگیر بوده است. در ۱۲۵۶ اولین شماره از مجله‌‌ی واشینگتن پست^[33] منتشر شد و در ۱۲۷۶ هم لندن اولین شهری شد که در آن به طور رسمی تاکسی برای ترابری مردم به کار افتاد. در ۱۳۰۹ اولین آگهی تجاری از تلویزیون آمریکا پخش شد، در ۱۳۴۶ اولین عمل پیوند قلب در آمریکا به دست آدریان کانتروویتس^[34] به انجام رسید و در ۱۳۸۵ عکس‌‌های برداشته‌‌شده از سطح بهرام نشان داد که احتمالاً آب به صورت مایع در این سیاره وجود دارد.

گی لوساک

نیکولاس قدیس

رد رودخانه‌‌ای بر بهرام

Image result for ‫کمال جنبلاط‬‎

جیمز جویس

این روز در عالم ادبیات هم به یاد ماندنی بوده است. چون در سال ۱۳۱۲ یک قاضی فدرال به نام جان وولسی^[35] حکم کرد که رمان اولیس^[36] اثر جیمز جویس^[37] رکیک نیست و می‌‌تواند منتشر شود. این رمان تا پیش از این رکیک شمرده می‌‌شد و ممنوع بود. در ۱۳۳۲ هم ولادیمیر نابوکوف^[38] رمان لولیتا^[39] را به پایان رساند که باز آن هم از دید برخی از مخاطبان رکیک قلمداد می‌‌شد.

برگی از کتاب اخترشناسی ابن صوفی

پانزدهم آذرماه از نظر زادگان و رفتگان در ایران‌‌زمین جالب توجه بوده است. در این روز عبدالرحمن صوفی اخترشناس بزرگ ایرانی در سال ۱۸۲ در شیراز زاده شد و دو شخصیت دینی برجسته و چند بازیگر تاریخ معاصر در آن آمد و شد کرده‌‌اند. مهم‌‌تر از همه برای شیعیان دوازده‌‌امامی آن که در این روز به سال ۲۲۵ هجری خورشیدی امام حسن عسکری زاده شد. اما اهمیت این روز برای شیعیان زیدی بیشتر از آن روست که در سال ۲۴۱ محمد نفس زکیه نوه‌‌ی نوه‌‌ی حضرت علی، که در مقام رهبر علویان در مدینه سر به شورش برداشته بود، با چند صد تن از یاران وفادارش با ارتش چند هزار نفره‌‌ی عباسی به رهبری عیسی بن موسی که از سوی خلیفه منصور دوانیقی گسیل شده بود، روبرو شد و به شهادت رسید.

علاوه بر این کمال جُنبلاط سیاستمدار لبنانی (۱۲۹۶) و سید ضیاءالدین شادمان اندیشمند و دولتمرد ایرانی هم در چنین روزی (در ۱۳۰۲ در محله‌‌ی پامنار) زاده شده و در ۱۳۰۰ سعید حلیم پاشا صدراعظم عثمانی در چنین روزی در استانبول درگذشته است.

Said Halim Pasha.jpg

سعید حلیم پاشا

Frantz Fanon.jpg

فرانتس فانون

کوچک حسین پاشا

Tunku abd rahman.jpg

تونکو عبدالرحمن

در میان انیرانیان ژوزف لویی گی لوساک^[40] فیزیکدان فرانسوی (۱۱۵۷) در این روز زاده شده و نیکولاس قدیس^[41] رهبر مسیحیان آناتولی (۳۴۳ میلادی)، کوچک حسین پاشا^[42] دریاسالار عثمانی (۱۱۸۲)، مارشال میشل نی^[43] سردار فرانسوی (۱۱۹۴) که به جرم خیانت اعدام شد، جفرسون دیویس^[44] رئیس‌‌جمهور منتخب فدراسیون جنوب ایالات متحده (۱۲۶۸ هجری خورشیدی)، فرانتس فانون^[45] روانکاو و فعال انقلابی اهل مارتینیک (۱۳۴۰) و تونکو عبدالرحمان^[46] نخست‌‌وزیر مالزی (۱۳۶۹) در این روز درگذشته‌‌اند.

Marechal Ney.jpg