ماه اردیبهشت: سیزدهم تا هفدهم

ماه اردیبهشت: سیزدهم تا هفدهم

سیزدهم اردیبهشت

سیزدهم اردیبهشت در ایران‌زمین با رخدادهای اجتماعی و سیاسی مصادف بوده است. در ۱۲۳۳ میرزا حبیب‌الله شیرازی متخلص به قاآنی، شاعر دربار فتحعلی‌شاه، درگذشت و سبک بازگشت ادبی افول خود را آغاز کرد. در ۱۲۸۶ اتابک امین‌السلطان برای آخرین بار به صدارت رسید و دو سال بعد، پس از آن که او کشته شده و مجلس به توپ بسته شده بود، مجاهدان مشروطه‌خواه معترض به استبداد صغیر در همین روز اصفهان را فتح کردند. اما آخرین بقایای استبداد همچنان تا سه سال بعد مقاومت می‌ورزید و آن هنگامی بود که در سیزدهم اردیبهشت ۱۲۹۱ جنگ سختی بین قوای دولت مشروطه به فرماندهی فرمانفرما و قوای سالارالدوله که هوادار شاه مستبد بود، در نزدیکی‌های همدان درگرفت. نیروی دولتی از سالارالدوله شکست خورد، قورخانه و دارائی های دولتی و سه توپ شنیدر به دست سالارالدوله افتاد. هشت سال بعد در ۱۲۹۹ شکل تازه‌ای از استبداد به شکل جنینی سر بر آورد و بلشویک‌ها در گرجستان کودتا کردند، اما شکست خوردند.

سالارالدوله

دکتر آرتور میلسپو 

در ۱۳۰۲ رضاشاه، که هنوز شاه نشده بود، ۴۷ افسر را برای تحصیل به فرنگستان فرستاد. چهار سال بعد که شاه شده بود در همین روز (۱۳۰۶) مجلس قانون تأسیس بانک ملی ایران را با سرمایه‌ی پانزده میلیون تومان تصویب کرد. در ۱۳۲۲ میلسپو^[1] به مجلس اعلام کرد که برای ساماندهی به اوضاع اقتصادی ایران به اختیارات زیادی نیاز دارد و مجلس هم تسلیم نظر او شد. در ۱۳۴۲ فردریک نهم شاه دانمارک به ایران وارد شد و در ۱۳۶۰ نرگس خواننده‌ی مشهور ایرانی‌تبار هندی درگذشت. نرگس به ویژه به خاطر بازی‌هایش در فیلم‌های هندی شهرت داشت و این روز برایش از جنبه‌ی دیگری هم اهمیت داشت، چون در همین روز به سال ۱۲۹۲ بود که اولین فیلم هندی به اسم راجا هَریش‌چَندرا ساخته شد و صنایع فیلم‌سازی هند آغاز گشت.

صحنه‌ای از فیلم راجا هریش‌چندرا

در تاریخ جهان این روز با رخدادهایی ناگوارتر قرین بوده که بیشترشان خاستگاهی طبیعی داشته‌ است. یک نمونه‌ی سیاسی‌اش آن که در سال ۸۰۸ دوشیزه‌ای نوجوان به نام ژاندارک^[2] در فرانسه قیام کرد و توانست قوای مهاجم انگلستان را از این سرزمین پس بزند، هرچند خودش در نوزده‌سالگی به دست متحدان انگلیس زنده زنده بر تیرک سوزانده شد. نمونه‌های طبیعی‌اش هم آن که در سیزدهم اردیبهشت سال ۸۶۰ خورشیدی بزرگ‌ترین زلزله‌ از سه زمین‌لرزه‌ی پیاپی جزیره‌ی رودس را ویران ساخت و سی هزار تن را نابود کرد. رخدادهای دیگر هم آن که در ۸۷۸ کریستف کلمب جزایر جامائیکا را کشف کرد و در ۱۰۹۴ خورگرفت کاملی که ادموند هالی^[3] پیشگویی کرده بود با اختلاف زمانی چهار دقیقه بروز کرد. و در دوران معاصر ما در ۱۳۸۳ طی درگیری‌های مذهبی شهر یِلوا در نیجریه، به دنبال کشته شدن ۷۸ مسیحی به دست مسلمانان، مسیحیان به کشتار مسلمانان روی آوردند و بیش از ۶۳۰ تن از مسلمانان را کشتار کردند. در ۱۳۸۷ هم توفان موسوم به نرگس^[4] برمه را ویران کرد و ۱۳۸ هزار تن را به قتل رساند و میلیون‌ها نفر را بی‌خانمان کرد.

سیزدهم اردیبهشت در ضمن با رخدادهای اجتماعی فرهنگی خوشایندی هم‌زمان بوده است. در ۱۱۷۰ اولین قانون اساسی مشروطه‌ی مدرن توسط مجلس سجم لهستانت-لیتوانی اعلام شد. در ۱۱۸۰ واشینگتون دی‌سی به صورت شهر درآمد. در ۱۲۰۹ خط راه‌آهن کانتربری- ویتستابل بر روی مسافران گشوده شد، که نخستین خط قطار مسافربری با لوکوموتیو بخاری بود و اولین تونل را هم داشت. در ۱۲۱۶ دانشگاه آتن حدود ده سال پیش از دارالفنون ما تأسیس شد. در ۱۳۱۶ برباد رفته^[5] اثر مارگارت میچل^[6] جایزه‌ی پولیتزر را ربود و کمتر از هفتاد سال پیش در ۱۳۲۷ دادگاه عالی آمریکا حکم کرد معاهده‌هایی که بر اساس آن خرید و فروش ملک به سیاهپوستان و اقلیت‌های نژادی منع می‌شوند، غیرقانونی هستند. تا آن هنگام این قراردادهای نژادپرستانه بخشی معمول و رایج از قواعد مالی آمریکا محسوب می‌شد. در ۱۳۳۱ اولین مسابقه‌ی خودروسواری که از تلویزیون پخش شد مسابقه‌ی دربی کنتاکی بود که از شبکه‌ی CBS نمایش داده شد و چند ماه مانده به انقلاب ایران، در ۱۳۵۷، اولین ایمیل تجاری تبلیغاتی ناخواسته (spam) برای همه‌ی نشانی‌های ساحل غربی آمریکا ارسال شد. در ۱۳۷۰ هم به پیشنهاد سازمان علمی-فرهنگی ملل متحد (یونسکو) روز سوم مه، روز جهانی مطبوعات نامیده شد و در ۱۳۷۹ بیل کلینتون اعلام کرد که استفاده از GPS از انحصار ارتش آمریکا خارج می‌شود و کارکردش عمومی می‌گردد.

مهم‌ترین زادگان این روز یونگ‌لِه^[7] امپراتور چین (۷۳۹)، نیکولو ماکیاولی^[8] (۸۴۸)، نووالیس^[9] شاعر آلمانی (۱۱۵۱) و مانفرد فون ریشت‌هوفن^[10] خلبان و قهرمان جنگی آلمانی (۱۲۷۱) و مهم‌ترین درگذشته‌ی این روز سلطان محمد فاتح (۸۶۰) است.

چهاردهم اردیبهشت

چهاردهم اردیبهشت‌ماه به خاطر پیوندش با زادروزها و سالمرگ‌های نامداران ایرانی اهمیت دارد. در ۳۸۷ خورشیدی خواجه عبدالله انصاری در چنین روزی زاده شد و درست دویست سال بعد در ۵۸۷ شیخ شهاب‌‌الدین سهروردی شیخ اشراق به دست حاکم ایوبی حلب به شکل دلخراشی کشته شد. نزدیک به هفتصد سال بعد دامنه‌ی مرگ‌ها گسترش یافت و در ۱۲۹۶ به دنبال هجوم متفقین به ایران و سیاست‌های خانمان‌سوز انگلیسی‌ها، قحطی وحشتناکی در ایران بروز کرد که یک سوم تا یک چهارم جمعیت کشور را طی چند سال از میان برد. دو سال بعد در همین روز شورش جنگل فرو نشست و دکتر حشمت که از رهبران این حرکت بود به دست متین‌الملک اعدام شد. از میان درگذشتگان دیگر این روز می‌توان از سلطان حسین بایقرا (۸۸۵) و تیپو سلطان (۱۱۷۸) یاد کرد که این دومی در جریان جنگ با استعمارگران انگلیسی به قتل رسید.

تندیس شیخ شهاب‌الدین سهروردی

در دوران معاصرمان این روز با چند رخداد مربوط به نهضت ملی شدن صنعت نفت ارتباط دارد. در ۱۳۳۰ در پی اعلام ملی شدن صنعت نفت رزمناو انگلیسی« اچ. ام. اس. یوریالوس» وارد خلیج فارس شد، و یک سال بعد (۱۳۳۱) تیمسار زاهدی که مخالف این جریان بود با جلب نظر موافق آیت‌الله کاشانی در اعتراض به این حرکت در مجلس بست نشست.

دکتر حشمت

سپهبد زاهدی

در کشورهای دیگر دنیا چهاردهم اردیبهشت بیشتر با رخدادهای سیاسی و اجتماعی حاشیه‌ای مصادف بوده است. در ۱۱۹۳ ناپلئون شکست خورده به تبعیدگاهش در البا رسید، در ۱۲۸۳ آمریکا ساخت کانال پاناما را آغاز کرد، در ۱۳۱۱ آل کاپون در آتلانتا به یازده سال زندان محکوم شد، در ۱۳۳۲ ارنست همینگوی^[11] به خاطر کتاب پیرمرد و دریا^[12] جایزه‌ی پولیتزر را برد، در ۱۳۳۴ سیطره‌ی متفقین بر آلمان ده سال پس از پیروزی‌شان در جنگ خاتمه یافت و آلمان غربی خودمختاری‌اش را از قوای اشغالگر به دست آورد و در ۱۳۷۳ اسحاق رابین و یاسر عرفات عهدنامه‌ی صلح امضا کردند. در این میان مهم‌تر از همه سال ۱۳۵۸ بود که در آن مارگارت تاچر^[13] اولین صدر اعظم زن بریتانیایی شد.

مارشال یوسیپ بروز تیتو

از میان زادگان چهاردهم اردیبهشت می‌توان از توماس هنری هاکسلی^[14] زیست‌شناس انگلیسی (۱۲۰۴)، الکساندر کرنسکی اولین رئیس‌جمهور روسیه (۱۲۶۰) و حسنی مبارک رئیس جمهور مصر (۱۳۰۷) نام برد. مارشال تیتو^[15] بنیان‌گذار بلشویکِ کشور یوگسلاوی (۱۳۵۹) هم در همین روز درگذشت.

پانزدهم اردیبهشت

پانزدهم اردیبهشت را در ایران باستان جشن بهاربد می‌نامیدند و آن را در قالب گاهنبار جشن می‌گرفتند. در دوران معاصر این روز برای ایرانیان با مجموعه‌ای از رخدادهای بین‌المللی گره خورده است. در ۱۲۳۶ استعمار انگلستان که بخش‌هایی بزرگ از ایران شرقی را در قالب هندِ بریتانیا (پاکستان و هند شمالی) و افغانستان از ایران جدا کرده بود، کوشید تا همین بلا را بر سر سیستان هم بیاورد. چارلز موری به نمایندگی از انگلستان ادعا کرد که سیستان بخشی از افغانستان است و این جدای بخشی بزرگ از سیستان بود که در هند (پاکستان) ادغام شده بود. میرزا آقاخان نوری در این روز نامه‌ای به او نوشت و در آن تأکید کرد که حاکم هرات –حسین‌خان یوزباشی- سیستان را از خودش اجاره کرده بوده و این ادعاها به کلی بی‌اساس است.

یپرم خان ارمنی و سردار اسعد بختیاری پس از فتح تهراندر سال ۱۲۷۴ برای اولین بار در تاریخ دیرپای ایران کسی که متهم به دست داشتن در قتل شاه ایران بود، در کشوری دیگر محاکمه شد و این به سید جمال اسدآبادی مربوط می‌شد که در استانبول بابت مرگ ناصرالدین‌شاه محاکمه شد، اما تبرئه‌اش کردند. در ۱۲۸۸ و گرماگرم استبداد صغیر، یپرم خان ارمنی که از مجاهدان نامدار بود با پادگان قزوین که به محمدعلی‌شاه وفادار و با مشروطه مخالف بودند جنگید. در ۱۲۹۵ در جریان اشغال ایران در بلوای جنگ جهانی نخست، قوای روس به قصرشیرین حمله بردند. چهار سال بعد (۱۲۹۹) روس‌ها باکو را گرفتند و نریمان نریمانوف را به دست نشاندگی خود به قدرت رساندند و به این ترتیب جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان تأسیس شد.

نریمان نریمانوف

عملیات نمرود در سفارت ایران در لندن

در ایران در همین روز به سال ۱۳۰۴ قانون الغای القاب وضع شد و لقب‌های طولانی دوران قاجار از شناسنامه‌ها حذف شد. نیم قرن بعد رخدادهای مربوط به ایران در این روز ماهیتی کاملاً بین‌المللی پیدا کرده بود. در ۱۳۵۹ نیروی‌ ویژه‌ی هوایی انگلستان در جریان عملیات نمرود به سفارت ایران در لندن حمله برد و گروگان‌گیران پان‌عربی که آنجا را اشغال کرده بودند را از بین برد. این نخستین عملیات گروه تازه تأسیسِ این تکاوران بود. هفت سال بعد (۱۳۶۶) نخستین جلسه‌ی نشست کنگره‌ی آمریکا درباره‌ی رسوایی ایران-کنترا در تلویزیون آمریکا پخش شد و سر و صدای بسیار به پا کرد. در ۱۳۷۳ هم معاهده‌ی بیشکک بین ارمنستان و آذربایجان بسته شد و به درگیری‌ها در قره‌باغ پایان داد.

در سطحی جهانی هم این روز با تحولات سیاسی بین‌المللی قرین بوده است. در پانزدهم اردیبهشت ۵۵۳ خورشیدی شورای دوم قسطنتنیه آغاز به کار کرد و دستاوردش سنگ بنایی شد برای تثبیت کلیسای روم شرقی. در ۸۷۳ کریستف کلمب به جامائیکا رسید و آنجا را مستعمره‌ی اسپانیا اعلام کرد، در پانزدهم اردیبهشت سال ۹۰۶ خورشیدی لشکریان اسپانیایی و آلمانی رم را اشغال کرده و به باد غارت دادند، که برخی از مورخان این حادثه را نقطه‌ی پایان دوران نوزایی می‌دانند و در ۱۲۳۹ جوزپه گاریبالدی^[16] با یارانش برای فتح سیسیل و تأسیس کشور ایتالیا به حرکت در آمد. در سال ۱۳۱۵ سربازان ایتالیایی که با فاشیسم موسولینی جانی گرفته بودند اتیوپی را اشغال کردند، و پنج سال بعد (۱۳۲۰) هایله سلاسی^[17]، امپراتور فراری این کشور، پس از شکست متحدین بار دیگر به آدیس‌آبابا بازگشت.

در این روز چندین رخداد اجتماعی و فرهنگی هم واقع شده است. در ۱۲۱۴ اولین راه‌آهن در اروپای قاره‌ای بین بروکسل و مشلن آغاز به کار کرد و صد و چهار سال بعد در ۱۳۲۸ در جریان عهدنامه‌ی لندن شورای اروپا در استراسبورگ تأسیس شد که نخستین نهاد مربوط به اروپای متحد به شمار می‌آمد. در ۱۲۷۰ موزیک هال نیویورک افتتاح شد و چایکوفسکی^[18] در آن برنامه اجرا کرد و در ۱۲۸۴ برای نخستین بار در پرونده‌ی برادران استراتون^[19] از اثر انگشت برای اثبات قتل استفاده شد.

این روز در ضمن با رخدادهای مربوط به سانسور و خفقان هم نسبتی دارد. در ۱۲۹۱ نخستین شماره از پراودا^[20] در سنت پترزبورگ انتشار یافت و به زودی به ارگان سرکوبگرترین رژیم سیاسی کره‌ی زمین تبدیل شد. در ۱۳۰۴

معلمی به نام جان اسکوپس^[21] در آمریکا به خاطر تدریس تکامل در مدرسه بازداشت شد، و در ۱۳۶۰ بابی سندز^{[22] بیست و هفت ساله پس از ۶۶ روز اعتصاب غذا در زندانی در انگلستان درگذشت.}

سلطان حمید میرزا

 ذوالفقار علی بوتو

کارل مارکس

پانزدهم اردیبهشت ماه زادروز لئوپولد دوم^[23] امپراتور مقدس روم (۱۱۲۶)، سورن کیرکه‌گارد^[24] فیلسوف دانمارکی (۱۱۹۲)، و کارل مارکس^[25] فیلسوف آلمانی (۱۱۹۷) است. درگذشتگان این روز اغلب سیاستمداران ناکامی بودند که هرچه زمان می‌گذشت اهمیتشان کمتر می‌شد. در ۱۲۰۰ ناپلئون در جزیره‌ی سنت هلن که تبعیدگاهش بود درگذشت، در ۱۳۵۸ ذوالفقار علی بوتو که از قدرت عزل شده بود اعدام شد، و در ۱۳۶۷ سلطان حمید میرزا که واپسین مدعی تاج و تخت قاجار بود و در این هنگام یکسره به شهروندی انگلیسی با نام دیوید درآموند تبدیل شده بود، درگذشت.

جان اسکوپس در دادگاه؛ جنایتکار خطرناکی که به بچه‌های معصوم مسیحی نظریه‌ی تکامل داروینی را تدریس می‌کرد!

شانزدهم اردیبهشت

شانزدهم اردیبهشت در تاریخ ایران‌زمین با جنب و جوش‌های سیاسی بزرگ و درگذشت مردان نامدار هم‌زمان است. در تاریخ قرون اخیر در سال ۱۲۰۲ پیروزی سیک‌ها بر یارمحمدخان افغان را در این روز داریم که به تسخیر پیشاور به دست سیک‌ها انجامید و به تشکیل یک دولت زودگذر سیک در پاکستان امروزین انجامید. هشت دهه بعد جریان مشروطه در ایران آغاز شد و در همین روز (‍۱۲۸۸) علیقلی سردار اسعد از اروپا به ایران بازگشت و رهبری بخشی از قوای مشروطه‌خواه را که با شاه مستبد می‌جنگیدند بر عهده گرفت. ده سال امان‌الله‌خان به قوای اشغالگر انگلیسی حمله برد و در ۱۲۹۰ عده‌ای از زنان در اصفهان به زندان نظمیه حمله کردند و زندانیان سیاسی را آزاد کردند.

میرزا کوچک‌خان و اعضای کمیته‌ی انقلابی گیلان

در شانزدهم اردیبهشت سال ۱۳۱۶ بگیر و ببند دولت رضاشاهی درباره‌ی کمونیست‌های ایرانی آغاز شد و دکتر تقی ارانی و یارانش (الموتی، بهرامی، عباس آذری و کامبخش) دستگیر شدند. به این ترتیب ماجرای ۵۳ نفر آغاز شد که در آن شخصیت‌هایی وطن‌پرست مانند دکتر ارانی در کنار وطن‌فروشانی مانند کامبخش که آشکارا کارگزار دولت شوروی بودند، نشانده شدند. چهار سال بعد وقتی رشیدعالی گیلانی و نیروهای هوادار آلمان در عراق کودتا کردند و قدرت را به دست گرفتند، آلمانی‌ها در این روز با ایران وارد رایزنی شدند تا از راه ایران به گیلانی سلاح و مهمات برسانند. یک سال بعد از آن، موج مهاجران لهستانی که از شوروی گریخته بودند در ایران مستقر شدند و در این روز (۱۳۲۱) سه هزار تن از ایشان در اردوگاه منظریه سکنی گزیدند.

اردوگاه لهستانی‌ها در فرودگاه قلعه مرغی

طی نیم قرن گذشته هم رخدادهای این روز با ملایمتی بیشتر همین راستا را دنبال می‌کرده‌ است. در ۱۳۵۴ لایحه‌ی تأسیس «مترو» برای تهران و حومه از تصویب نهایی پارلمان گذشت، در ۱۳۵۶ صد هزار ارمنی در بیروت به یاد نسل‌کشی ارمنیان به دست ترکان راهپیمایی کردند، در ۱۳۵۷ حکومت پهلوی رژیم کودتایی «نورمحمد تره‌کی» در افغانستان را به رسمیت شناخت، و در ۱۳۷۴ بیل کلینتون، رئیس جمهور وقت امریکا، تحریم‌های اقتصادی جدیدی تحت عنوان «تحریم‌های ثانویه‌» علیه ایران وضع کرد.

در سطح جهانی این روز از طرفی با حرکات نظامی اسپانیایی‌ها پیوندی دارد. در سال ۹۱۵ در همین روز اسپانیایی‌ها در گوشه‌ی دیگری از دنیا قلمرو سرخپوستان را اشغال کرده و در حال غارت آن بودند که سرخپوستان اینکا پاتکی زدند و شهر کوزکو را که پایتختشان بود محاصره کردند و کوشیدند آنجا را از اسپانیایی‌های مهاجم پس بگیرند، که البته ناکام ماندند. ناگفته نماند که در همین روز به سال ۶۳۹ بود که قوبیلای خان فرمانروای مغول چین شد.

هوانورد هیندنبورگ بر فراز مانهاتان، دقایقی پیش از سقوط

این روز با رخدادهایی فرهنگی و اجتماعی هم مصادف است. درست در همان روزی که اینکاها با اشغالگران پایتختشان درگیر بودند، در شانزدهم اردیبهشت ۹۱۵ خورشیدی هانری هشتم فرمان داد یک نسخه از انجیل به زبان انگلیسی در هر کلیسای قلمروش بنهند. به این ترتیب زمینه برای استانده شدن زبان انگلیسی و فراگیر شدنش در قلمرو بریتانیا فراهم آمد. بعد دو قرن دیگر گذشت تا آن که در ۱۲۶۸ به مناسبت نمایشگاه جهانی پاریس برج ایفل برای بازدید عمومی گشوده شد و پاریس هردو نماد امروزینش یعنی ایفل و ورسای را به دست آورد.

در ۱۳۱۶ بالن هوایی هیندنبورگ در نیویورک دستخوش آتش‌سوزی شد و در چند دقیقه خاکستر شد. سی و شش سرنشین آن در این حادثه جان باختند، در ۱۳۱۹ جان اشتاین‌بک به خاطر داستان خوشه‌های خشم جایزه‌ی پولیتزر گرفت، و در ۱۳۲۶ سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری موسوم به «ایکائو» نخستین جلسه‌ی رسمی خود را تشکیل داد و اعلام موجودیت کرد. ایکائو از مؤسسات تخصصی سازمان ملل به شمار می رود و مهم‌ترین وظیفه‌اش توسعه‌ی مطمئن و منظم هواپیمایی کشوری بین‌المللی در سراسر جهان است. چند رخداد به ظاهر جزئی و کوچک هم در این روز رخ داده که بعدتر به جریان‌هایی سرنوشت‌ساز دگردیسی یافته است. مهمتر از همه آن که در ۱۳۲۸ اولین برنامه‌ی دیجیتال الکترونیکی ذخیره‌پذیر که EDSAC نام داشت اجرا شد که پیشتاز نرم‌افزارهای رایانه‌ای محسوب می‌شود. در ۱۳۷۶ بانک انگلستان از کنترل نهادهای سیاسی خارج شد و در ۱۳۸۰ پاپ جان پل دوم^[26] در سفر به سوریه نخستین پاپی شد که به یک مسجد وارد شد و پیامدهای این دو رخداد اخیر را هنوز باید دید.

بریده‌ی روزنامه‌ی خبر کشته شدن مجید شریف

محمدعلی شاه در پایان عمر 

زادگان نامدار شانزدهم اردیبهشت عبارت‌اند از ماکسیمیلیان روبسپیر^[27] انقلابی فرانسوی (۱۱۳۷)، زیگموند فروید^[28] روانشناس اتریشی (۱۲۳۵)، دکتر ذبیح‌‌الله صفا که به سال ۱۲۹۰ در شهمیرزاد سمنان به‌دنیا آمد و اوا پرون^[29] سیاستمدار و هنرپیشه‌ی آرژانتینی (۱۲۹۸). رفتگان این روز چندین چهره‌ی نامدار ایرانی را در بر می‌گیرند. در ۱۳۴۹ بدیع‌الزمان فروزانفر که از بزرگ‌ترین ادیبان معاصر کشورمان بود فوت کرد، و در ۱۳۵۴ یکی از چریک‌های مجاهدین به نام مجید شریف واقفی که گرایش اسلامی داشت به دست دوستان چریکش که گرایش کمونیستی داشتند به قتل رسید و اسم دانشگاه شریف را که محل تحصیلش بود بر این اساس برگزیده‌اند. در همین روز به سال ۱۲۹۵ جمال پاشا، حاکم عثمانی بیروت، بیست و یک لبنانی جدایی‌طلب را در میدان شهدای امروزین این شهر اعدام کرد و این یکی از نخستین نشانه‌های فروپاشی قدرت عثمانی‌ها در این منطقه بود.

در میان انیرانیان مهم‌ترین درگذشتگان این روز عبارت‌اند از الکساندر فون هومبولت^[30] زمین‌شناس و جهانگرد آلمانی (۱۲۳۸)، هنری دیوید ثورو^[31] فیلسوف آمریکایی (۱۲۴۱)، و مارلین دیتریش^[32] هنرپیشه‌ی آلمانی (۱۳۷۱).

بدیع‌الزمان فروزانفر و علی اصغر حکمت

هفدهم اردیبهشت

هفدهم اردیبهشت در تاریخ ایران‌زمین با رخدادهای ریز و درشتی قرین بوده که اغلب در حاشیه‌ی روندهایی بزرگ‌تر قرار می‌گرفته‌اند. در ۳۵۱ میلادی پس از ورود کنستانتیوس گالوس^[33] به انطاکیه و تلاش برای تثبیت قدرت رومیان در سوریه‌ی امروزین، یهودیان در فلسطین به هواداری از ساسانیان سر به شورش برداشتند. در ۲۱۲ هجری خورشیدی ابن هشام مورخ مشهور و نویسنده‌ی سیره‌ی رسول‌الله درگذشت.

یپرم‌خان و سردار اسعد

در دوران جدید به سال ۱۲۸۸ سپاهیان مشروطه‌خواه زیر فرمان یپرم‌خان ارمنی و سپهدار تنکابنی تا نزدیک قزوین پیشروی کردند و در عمل شکست مستبدان را محرز ساختند. حزب ترقی‌خواه لیبرال هم در همین روز با رهبری عزالممالک، لواءالدوله و شیخ محمدعلی بهجت تأسیس شد. دو سال بعد در ۱۲۹۰ مورگان شوستر آمریکایی که برای سر و سامان دادن به وضع مالی ایران استخدام شده بود، به اتفاق شانزده نفر از همکاران خود وارد تهران شد بعد از آن در ۱۲۹۹ وقتی بلشویک‌ها با شعارهای ضد استعماری و فریبنده در روسیه به قدرت رسیدند در چنین روزی طی عهدنامه‌ی استقلال گرجستان را به رسمیت شمردند. اما این کارشان برای آن بود که فرصتی برای گرد آوردن سرباز داشته باشند. چون شش ماه بعد عهدشکنی کرد و ارتش سرخ به گرجستان حمله برد و خاک قفقاز را به توبره کشید. ده سال بعد (۱۳۰۹) فاجعه‌ی خفیف‌تری رخ داد و زلزله‌ی شدید سلماس کل این منطقه را ویران ساخت و به مرگ سه هزار تن انجامید. این تلفات نسبت به شدت زمین‌لرزه و ویرانی‌های به‌بارآمده به نسبت کم بود و دلیلش آن بود که پیش‌لرزه‌ای مردم را هشیار ساخت و باعث شد شب را بیرون از خانه بخوابند و از فرو ریختن خانه‌هایشان جان سالم به در ببرند.

زلزله‌ی سلماس

در ۱۳۲۹ در چنین روزی جسد رضاشاه به ایران انتقال یافت و در شهر ری مدفون شد. در ۱۳۴۹ با حکم مجلس شورای ملی سازمان اسناد ملی ایران تأسیس شد و در ۱۳۶۰ زندان «دوله‌تو» در کردستان که در آن تعدادی از رزمندگان ایرانی به دست حزب دمکرات و کومه‌له زندانی شده بودند، توسط هواپیماهای عراقی بمباران شد و بیشتر زندانیان در این میان کشته شدند.

در سطح جهانی هم این روز با رخدادهایی به همین اندازه متنوع مصادف بوده است. یکی از گرانیگاه‌های حوادث هفدهم اردیبهشت فرانسه بوده است. چون در ۸۰۸ در همین روز بود که ژاندارک با وجود زخمی شدن محاصره‌ی اورلئان را شکست و در جنگ پیروز شد. در ۱۰۶۱ لویی هفدهم دربارش را به کاخ ورسای انتقال داد و آنجا به مرکز حکومتی فرانسه تبدیل شد. جالب آن که بیش از دو قرن بعد درست در همین روز (در ۱۰۹۷) شهر نیواورلئان تأسیس شد. در ۱۲۹۸ ادوارد جورج هانی^[34] روزنامه‌نگار استرالیایی برای اولین بار پیشنهاد کرد برای ادای احترام به آتش‌بس پایانی جنگ جهانی اول، مردم یک دقیقه سکوت کنند، و این رسم از آن هنگام به بعد رواج یافت.

هفدهم اردیبهشت در ضمن با واکنش مردم و ستیزشان با نیروهای اشغالگر استعماری هم تقارنی دارد. در ۱۱۴۲ پونتیاک^[35] رهبر سرخپوستان برای پس گرفتن منطقه‌ی دیترویت با انگلیسی‌ها وارد جنگ شد و در ۱۳۳۳ جنگ معروف دین بین فو^[36] در هندوچین میان ویتنام و فرانسه پایان یافت که طی آن ویتنامی‌ها بر قوای استعماری پیروز شدند.

زندان دوله‌تو

این روز در ضمن با رخدادهای دینی غیرعادی هم پیوند خورده است. در چنین روزی به سال ۱۱۷۳ خورشیدی روبسپیر^[37] دین «وجود اعلی^[38]» را به عنوان مذهب رسمی کشور در کنوانسیون ملی به حاضران عرضه کرد که شکلی روشنفکرانه از پرستش عقل و خرد محسوب می‌شد. در دوران معاصر ما پاپ جان پل دوم در ۱۳۷۸ به رومانی سفر کرد و پس از نهصد سال نخستین پاپی شد که به قلمروی ارتدوکس وارد می‌شد. در ۱۳۸۶ هم باستان‌شناسان اسرائیلی مقبره‌ی هیرود بزرگ^[39] را در جنوب اورشلیم کشف کردند و به این ترتیب این سیاستمدار زیرک ادومی را که گرایشی ضدیهودی هم داشت و دست‌‌نشانده‌ی رومیان بود همچون نمادی از افتخار یهودیان باستان مرکز تبلیغ قرار دادند.

رخدادهای فرهنگی و اجتماعی هم در این روز فراوان رخ داده است. در ۱۲۰۳ نخستین نسخه از سمفونی نهم بتهوون در وین به اجرا در آمد و آهنگساز ناشنوا که پشت به مردم و رو به اعضای ارکستر خود داشت، تنها وقتی اجرا پایان یافت و به سمت مردم بازگشت، متوجه شد که مخاطبان مشتاقش به افتخارش برخاسته‌اند و دست می‌زنند. حدود هفتاد سال بعد در ۱۲۷۴ الکساندر استپانوویچ پوپوف^[40] در سن پترزبورگ اختراعش را به جامعه‌ی علمی عرضه کرد، که شکلی ابتدایی از گیرنده‌ی رادیویی بود. بر همین مبنا در دوران شوروی با قدری تحریف تاریخ این روز را روز رادیو می‌نامیدند و این ابزار را اختراعی روسی قلمداد می‌کردند. طی سال‌های اخیر هم در ۱۳۷۷ مرسدس بنز شرکت کرایسلر را خرید و این بزرگ‌ترین ادغام شرکت‌ها در تاریخ محسوب می‌شد؛

زادگان هفدهم اردیبهشت عبارت‌اند از دیوید هیوم^[41] فیلسوف اسکاتلندی (۱۰۹۰)، یوهان برامس^[42] آهنگساز آلمانی (۱۲۱۲)، پیوتر ایلیچ چایکوفسکی^[43] موسیقی‌دان روس (۱۲۱۹)، رابیندرانات تاگور^[44] ادیب هندی (۱۲۴۰)، گری کوپر^[45] هنرپیشه‌ی آمریکایی (۱۲۸۰).

در میان ایرانیان فریدون رهنما ادیب و منتقد ادبی در ۱۳۵۴ در پاریس درگذشت و دکتر محمدصادق رجحان بافت‌شناس نامدار در ۱۳۹۰ در تهران فوت کرد. رفتگان نامدار انیرانی این روز هم عبارت‌اند از اسکندر امپراتور اتیوپی (۸۷۳)، پل گوگن^[46] نقاش (۱۲۸۲) و جیمز جورج فریزر^[47] انسان‌شناس انگلیسی (۱۳۲۰).

 

 

1. Arthur Millspaugh ↑
2. Jeanne d’Arc ↑
3. Edmond Halley ↑
4. Cyclone Nargis ↑
5. Gone with the Wind ↑
6. Margaret Mitchell ↑
7. Yongle ↑
8. Niccolò Machiavelli ↑
9. Novalis ↑
10. Manfred von Richthofen ↑
11. Ernest Hemingway ↑
12. The Old Man and the Sea ↑
13. Margaret Thatcher ↑
14. Thomas Henry Huxley ↑
15. Josip Broz Tito ↑
16. Giuseppe Garibaldi ↑
17. Haile Selassie ↑
18. Pyotr Ilyich Tchaikovsky ↑
19. Stratton Brothers case ↑
20. Pravda ↑
21. John T. Scopes ↑
22. Robert Gerard Sands ↑
23. Leopold II ↑
24. Søren Kierkegaard ↑
25. Karl Marx ↑
26. Pope John Paul II ↑
27. Maximilien Robespierre ↑
28. Sigmund Freud ↑
29. Eva Perón ↑
30. Alexander von Humboldt ↑
31. Henry David Thoreau ↑
32. Marlene Dietrich ↑
33. Constantius Gallus ↑
34. Edward George Honey ↑
35. Pontiac ↑
36. Battle of Dien Bien Phu ↑
37. Maximilien Robespierre ↑
38. Supreme Being ↑
39. Herod the Great ↑
40. Alexander Stepanovich Popov ↑
41. David Hume ↑
42. Johannes Brahms ↑
43. Pyotr Ilyich Tchaikovsky ↑
44. Rabindranath Tagore ↑
45. Gary Cooper ↑
46. Paul Gauguin ↑

47. James George Frazer ↑

 

 

ادامه مطلب: ماه اردیبهشت: هجدهم تا بیست‌و‌دوم

رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب