ماه امرداد: یکم تا پنجم

ماه امرداد: یکم تا پنجم

اول امرداد

این روز در تاریخ معاصرمان با تلاش دولتمردان ایرانی برای حفظ منافع ملی کشور و مقابله با نیروهای استعماری پیوند دارد. روز یکشنبه اول امرداد ۱۲۱۶ (۱۹ ربیع‌الثانی سال ۱۲۵۳ ق.) در پی دسیسه‌چینی انگلیسی‌ها برای جدا کردن استان‌های ایران شرقی از ایران و سیطره بر آن‌ها، محمدشاه قاجار به سوی هرات لشکر کشید. کامران‌میرزا حاکم هرات با این که مردی علیل و معتاد و افیونی بود ولی با وعده‌هایی که از انگلیسی‌ها دریافت کرده بود تصمیم به مبارزه با محمدشاه گرفت. یازده سال بعد در ۱۲۸۷ دومین مجموعه‌ی قوانین مشروطه در عثمانی وضع شد و یک سال پس از آن این روسیه‌ی تزاری بود که کوشید با پشتیبانی از محمدعلی‌شاه قاجار و سرکوب آزادی‌خواهان از قدرت گرفتن ایران جلوگیری کند. اما مشروطه‌خواهان قوای شاه را درهم شکستند و در بامداد چنین روزی به سال ۱۲۸۸ امروز عضدالملك -نايب‌السلطنه‌ای که مجاهدان انتخابش کرده بودند- با دويست نفر قزاق به سفارت روس رفت تا شاه جديد، احمدمیرزای خردسال، را از سفارتخانه به سلطنت‌آباد ببرد. نُه سال پس از آن در روسیه انقلاب بلشویکی رخ داد و لنین^[1] در اعلامیه‌ای سیاست استعماری و امپریالیستی تزارهای روس را محکوم کرد. بلافاصله پس از آن در اول امرداد ۱۲۹۷ صمصام‌السلطنه صدراعظم ایران اعلامیه‌ای صادر کرد و در آن با تأکید بر این‌که قراردادهای ایران و روس طی صد سال گذشته به زور بسته شده و استان‌هایی از ایران توسط روس‌ها اشغال شده، همه‌ی این قراردادها را فسخ‌شده دانست.

اولین نشست مجلس عثمانی

اول امرداد ماه در سطح جهانی با تأسیس نهادهای سیاسی تازه یا فروپاشی‌شان مصادف بوده است. در ۶۹۸ شوالیه‌های معبدی ناوگان دودمان آیدین^[2] در جزیره‌ی خیوس^[3] را به سختی شکست دادند و پایگاه خود در این جزیره را بنیان نهادند. در ۱۳۰۰ حزب کمونیست چین تأسیس شد و در ۱۳۰۸ دولت فاشیست ایتالیا استفاده از نام‌ها و کلیدواژه‌های غیربومی و غیرایتالیایی را ممنوع کرد.

در ۱۲۸۹ شورشی که در آلبانی برای جدا شدن از امپراتوری عثمانی‌ برخاسته بود به شکست انجامید و قوای سلطان شهر اشکودر^[4] را فتح کردند و مقاومت‌ها را فرو نشاندند. در ۱۳۰۱ قلمرو فلسطینی تحت‌الحمایه‌ی انگلستان همچون واحدی سیاسی به اتحادیه‌ی ملل پیوست و در ۱۳۰۲ عهدنامه‌ی لوزان^[5] در سوئیس امضا شد و مرزهای کشور ترکیه‌ی امروزین را مشخص کرد. در ۱۲۰۲ هم برده‌داری در شیلی ممنوع شد.

در چنین روزی به سال در ۱۱۷۲ الکساندر مکنزی^[6] اسکاتلندی نخستین انسانی بود که عرض قاره‌ی آمریکا را طی کرد و از غرب به ساحل اقیانوس آرام رسید. در ۱۲۹۰ ماجراجویی به نام هیرام بینگام^[7] شهر باستانی ماچوپیچو^[8] را کشف کرد و تحولی در نگاه مورخان درباره‌ی شهرهای تمدن‌های سرخپوستی پدید آورد. در ۱۳۲۲ هم عملیات گومورا^[9] در جنگ جهانی دوم انجام شد. طی این عملیات هواپیماهای انگلیسی و کانادایی در شب‌ها و آمریکایی‌ها در روزها به طور پیوسته تا یک هفته شهر هامبورگ را بمباران کردند. تا پایان این عملیات نُه هزار تُن بمب بر این شهر فرو ریخته شد که در نتیجه سی هزار تن از شهروندان آن کشته و ۲۸۰ هزار ساختمان در آن خراب شد. یعنی تقریباً شهر هامبورگ با خاک یکسان شد. در ۱۳۳۸ هم نیکسون^[10] و خروشچف^[11] در افتتاحیه‌ی نمایشگاه ملی آمریکا در مسکو به طور غیررسمی با هم مذاکره کردند و این گفتگوها بعدتر به «بحث در آشپزخانه^[12]» شهرت یافت.

اردوگاه تربلینکا

در ۱۳۱۵ حزب متحد سوسیالیستی کاتالونیا با پیوستن سوسیالیست‌ها به کمونیست‌ها در اسپانیا شکل گرفت و در ۱۳۲۱ اردوگاه مرگ تربلینکا^[13] توسط آلمان نازی تأسیس شد. ده سال بعد در ۱۳۳۱ افسران آزاد در مصر کودتا کردند و ملک فاروق را از قدرت کنار زدند. در ۱۳۴۰ هم جنبش ساندینیستا^[14] در نیکاراگوآ تأسیس شد و در ۱۳۴۹ قابوس بن سعید با دستگیری و عزل پدرش سعید بن تیمور به امیری عمان رسید. در چنین روزی به سال ۱۳۵۳ دولت نظامی یونان فرو پاشید، در ۱۳۷۱ ابخازیا از گرجستان استقلال یافت.

ویلیام آستین برت و تیپوگرافر

در زمینه‌های فرهنگی و اقتصادی هم تأسیس نهادهایی را در این روز داشته‌ایم. در ۱۳۳۱ جامعه‌ی ذغال‌سنگ و فولاد اروپا^[15] شکل‌ گرفت. این نخستین بار بود که فرانسه و آلمان شالوده‌ی اقتصادی خود را با هم گره می‌زدند و این نخستین گام در جهت تشکیل اتحادیه‌ی اروپا بود. اول امرداد در ضمن با اختراع‌ها و نوآوری‌هایی هم مصادف بوده است. در ۱۲۰۸ ویلیام آستین برت^[16] در آمریکا حق اختراع دستگاهی به نام تیپوگرافر^[17] را ثبت کرد که نیای دستگاه تایپ بعدی است، و در ۱۳۰۴ شرکت سینمایی فاکس حق استفاده از دستگاهی را خرید که می‌توانست روی فیلم صداگذاری کند. این مقدمه‌ی ساخت فیلم‌های گویا بود. آخرش هم این که محمدظاهرشاه افغان (۱۳۸۶) هم در این روز درگذشته‌اند.

نیکسون و خروشچف هنگام گفتگوی آشپزخانه

هیرام بینگام

دوم امرداد

با مرور کتاب خاطرات رجال ایران معاصر می‌توان رخدادهایی کوچک و پراکنده را یافت که در دوم امرداد رخ داده‌اند و تا حدودی حال و هوای این عصر را نمایش می‌دهند. در دوم امرداد ۱۲۸۸ روزنامه‌ی ايران نو به مديريت سيد محمود شبستري آذربايجاني ملقب به ابوالضياء در تهران انتشار يافت. اين روزنامه ارگان حزب نوپای دموكرات بود. در دوم امرداد سال ۱۳۱۵ علی‌اصغر حکمت وزیر فرهنگ رضاشاه که برای سرکشی به برنامه‌ی مدرسه‌سازی در کشور سفر می‌کرد از دیدن این که آزمایشگاه‌های زیست‌شناسی مدارس قزوین به میکروسکوپ مجهز شده‌اند ابراز شادمانی کرد. در سال ۱۳۴۲ آیت‌الله میلانی که به سرکوب قیام پانزده خرداد معترض بود بیانیه‌ای تند بر ضد شاه صادر کرد و به سمت تهران حرکت کرد. اما به فرمان دولت هواپیمایش از میانه‌ی راه بازگشت و اجازه ندادند به تهران بیاید. او بعد از آن طی روزهای بعد سوار به خودرو به تهران آمد. در همین روز به سال ۱۳۵۱ هم خانم ویدا حاجبی که از چریک‌های کمونیست آموزش‌دیده در کوبا بود، توسط سازمان امنیت ایران دستگیر شد.

دوم امرداد در ضمن با دست‌اندازی‌های کشورهای غربی در قلمرو ایران‌زمین و مداخله‌های استعماری مصادف بوده است. یک واقعه‌ی مشابه که به پیش از دوران استعمار باز می‌گردد آن که در چنین روزی به سال ۵۲۷ خورشیدی لویی هفتم و سربازان صلیبی همراهش دمشق را محاصره کردند (تصویر بالا)، اما کاری از پیش نبردند و کمی بعد شکست خوردند. در ۱۱۶۲ شاه گرجستان و تزار روس عهدنامه‌ی جورجیِفسک^[18] را امضا کردند که در آن نشانه‌های تجزیه‌طلبی شاه گرجی از ایران نمایان بود.

${{{image_alt}}}$

عهدنامه‌ی جورجیِفسک

در سال ۵۱۸ هجری خورشیدی سپاهیان زیر فرمان آلفونسو هنریک^[19] در اسپانیا موفق شدند در نبرد اوریک^[20] بر نیروهای مرابطون^[21] به رهبری علی بن یوسف غلبه کنند. این پیروزی به قدری برای مسیحیان مهم بود که بعدها این افسانه پدید آمد که سنت جیمز^[22] در میدان جنگ پدیدار شده و ایشان را یاری رسانده است. طبق همین افسانه‌ها آلفونسو پس از این نبرد خود را شاه قلمرو فتح‌شده اعلام کرد و به این ترتیب پادشاهی پرتغال زاده شد. در واقع اما این جنگ رخدادی در حاشیه‌ی دولت بزرگ مرابطون محسوب می‌شد و آلفونسو هم در اسناد تاریخی معاصر و تا قرن‌ها بعد پرنس آلفانته نامیده می‌شد و نه چیزی بیشتر.

این روز در سطح جهانی هم با رخدادهای سیاسی و نظامی متنوعی گره خورده است. نمونه‌اش این که در ۱۳۵۶ جنگ چهار روزه‌ی لیبی و مصر پایان یافت. در ۱۳۹۵ دو بمب در جریان راهپیمایی شیعیان کابل منفجر شد و هشتاد تن از حاضران که بیشترشان هزاره‌ای بودند کشته و ۲۶۰ تن زخمی شدند.

File:BatalhaOurique.jpg

ظهور سنت جیمز بر سپاهیان آلفونسو

در ۱۳۶۲ شورش ضدتامیلی موسوم به تیرماه سیاه^[23] در سریلانکا آغاز شد و به کشته شدن چند هزار تامیلی انجامید. این آغازگاه جنگ داخلی سریلانکا بود. این درگیری‌ها باعث شد تا در سالگرد تیرماه سیاه در ۱۳۸۰ چهار تکاور از گروه ببرهای تامیل^[24] به یک پایگاه هوایی باندارانایکی^[25] در سریلانکا حمله کردند و پیش از آن که کشته شوند ۱۱ هواپیما را منهدم و ۱۵ هواپیمای دیگر را تخریب کردند. این حمله به رکود اقتصادی در سریلانکا انجامید.

این روز در ضمن با سخنرانی‌های تاریخ‌ساز هم پیوندی دارد. در ۱۳۴۶ ژنرال دوگل^[26] در دیدار رسمی‌اش از کانادا در برابر صد هزار تن از مردم کِبِک شعار «زنده‌باد کبکِ آزاد» را داد که مایه‌ی خشم دولت کانادا شد و در ۱۳۷۰ مانموهان سینگ^[27] اقتصاددان در کنگره‌ی هند سخنرانی‌ای درباره‌ی اقتصاد کرد که باعث شد نظام اقتصادی این کشور از حالت شبه‌سوسیالیستی‌اش به وضعیتی لیبرال دگردیسی یابد.

جالب اینجاست که دوم امردادماه با شهر و شهرسازی و ویرانی شهرها ارتباطی تنگاتنگ دارد. در ۱۰۸۰ آنتوان دو لا موته کادیلاک^[28] یک ایستگاه تجاری را در برهوتی در آمریکا ساخت و این همان است که امروز به شهر دیترویت تبدیل شده است. در ۱۲۲۶ بریگام یانگ^[29] و ۱۴۸ پیرو مورمونش پس از هفده ماه سفر به منطقه‌ی سالت‌لیک^[30] رسیدند و شهر مهمی را آنجا تأسیس کردند. در ضمن به سال ۹۴۶ فاتح اسپانیایی دون دیگو دِلوسادا^[31] شهر کاراکاس را در نزدیکی مرکز استقرار قدیمی سرخپوستان که ویران کرده بود بنیان نهاد و در ۱۳۲۲ شورای عالی حزب فاشیست ایتالیا موسولینی^[32] را از قدرت برکنار کرد.

دو رخداد بی‌ربط ولی جالب دیگری هم در این روز واقع شده که اشاره بدان خالی از لطف نیست: یکی این که دوم امرداد سال ۱۲۸۰ او هنری^[33]، ادیب مشهور، که به جرم اختلاس از بانک زندانی شده بود، پس از سه سال از بند آزاد شد! دیگری آن که در همین روز به سال ۱۳۴۸ سفینه‌ی آپولو ۱۱^[34] پس از بازگشت از ماه در اقیانوس آرام فرود آمد.

هامبورگ پس از عملیات گومورا

Nadar - Alexander Dumas père (1802-1870) - Google Art Project 2.jpg

الکساندر دوما

William Sydney Porter by doubleday.jpg

اوهنری

زادگان نامدار این روز عبارت‌اند از سیمون بولیوار^[35] انقلابی آمریکای لاتین (۱۱۶۲)، الکساندر دوما^[36] نویسنده‌ی فرانسوی (۱۱۸۱)، نیکلای چرنیشفسکی^[37] ادیب و منتقد روسی (۱۲۰۷)، هایله سلاسی^[38] آخرین امپراتور اتیوپی (۱۲۷۱)، آملیا ارهارت^[39] بانوی خلبان و ماجراجو (۱۲۷۶) و جنیفر لوپز^[40] خواننده‌ی آمریکایی (۱۳۴۸). محمد اخشید حاکم مصر (۳۲۵)، امیر نوح بن منصور سامانی (۳۷۶) و احمد شاملو (۱۳۷۹) هم در این روز درگذشته‌اند.

سکه‌ی نوح بن منصور سامانی

سوم امرداد

در تاریخ معاصرمان این روز با چند رخداد سیاسی کوچک مصادف بوده است. در سال ۱۲۸۹ یپرم‌خان ارمنی که از سرداران دلیر مشروطه‌خواه بود مجدالدوله را که از سران مستبدین بود دستگیر کرد و هرچند می‌بایست به خاطر جنایت‌هایش اعدامش می‌کردند، اما با اعمال فشار انگلیسی‌ها و به ویژه سر جرج باکلی سفیر انگلیس روند دادرسی‌اش متوقف شد و جان به در برد. یک سال بعد در ۱۲۹۰ در همین روز سردار اسعد از صدارت برکنار شد و صمصام‌السلطنه به جایش نشست. در ۱۳۲۱ کمتر از یک سال پس از سرنگونی دولت رضاشاه نخستین جلسه‌ی محاکمه‌ی سران شهربانی آغاز شد و دکتر جلال عبده دادستان این دادرسی بود. در این کشمکش حقوقی مشهور که پنجاه روز به درازا کشید متهمانی مانند رکن‌الدین مختاری و پزشک احمدی محاکمه شدند و پرونده‌ی مرگ دکتر تقی ارانی، سید حسن مدرس، سردار اسعد بختیاری و فرخی یزدی در آنجا مورد بحث قرار گرفت. هفت سال بعد در روز دوشنبه سوم امرداد سال ۱۳۲۸ حسن تقی‌زاده برای آخرین بار در مجلس نطق کرد و در سخنانش که در واقع وصیت‌نامه‌ی سیاسی‌اش هم بود نمایندگان مردم را اندرز داد که از بزرگ شدن دولت جلوگیری کنند و به ساختی کمینه برای دولت بسنده کنند.

در تاریخ جهان این روز با وقایع سیاسی مهم‌تری مصادف بوده است. در سال ۳۰۶ میلادی سپاهیان رومی کنستانتین^[41] را به امپراتوری برگزیدند و به این ترتیب زمینه برای مسیحی شدن مردم این قلمرو هموار شد. با این همه مسیحیت در اروپا کند و با تردید پیشروی کرد. طوری که تا سیصد سال بعد هنوز مسلمانان در اندلس دست بالا را داشتند و در ۶۵۷ هجری خورشید در نبرد دریایی القصیره^[42] ناوگان دولت غرناطه (گرانادا) که زیر فرمان سلطان یعقوب بن عبدالحق قرار داشت و از ۸۴ کشتی تشکیل می‌شد بر ناوگان پادشاهی کاستیل با صد کشتی غلبه کرد و همه‌ی کشتی‌های دشمن جز سه تا را غرق کرد. تا دویست سال بعد اما مسلمانان از اروپای غربی رانده شده بودند و نوبت به سرداران مسیحی بود که به جنگ با یکدیگر بپردازند و نوآوری‌های فناورانه‌شان را بر هم بیازمایند. در این راستا بود که در سال ۸۴۶ در نبرد مولینِلا^[43] که در آن چهارده هزار سرباز از سوی ونیز با سیزده هزار سرباز از طرف فلورانس می‌جنگیدند، برای نخستین بار در ایتالیا سلاح آتشین به کار گرفته شد. استفاده از باروت فتوحات بعدی اروپاییان در آمریکا را ممکن ساخت و چنین بود که آخرش در ۱۱۷۸ ناپلئون در منطقه‌ی ابوقیر در مصر بر قوای ده هزار نفره‌ی مصطفی پاشا خدیو مصر غلبه کرد. سوم امرداد در تاریخ فرانسه به یک دلیل دیگر هم اهمیت دارد و آن این که در این روز به سال ۹۷۲ هانری چهارم^[44] شاه فرانسه در مراسمی عمومی از کیش پروتستانی برید و به کاتولیک‌ها پیوست و این تصمیم پیامدهای اجتماعی و سیاسی پردامنه‌ای برای این کشور به دنبال داشت.

در دوران معاصر هم این روز از نظر نظامی و سیاسی پر جنب‌ و جوش بوده است. در ۱۲۷۷ آمریکا طی جنگی پورتوریکو را از اسپانیا گرفت، در ۱۳۲۶ هری ترومن^[45] حکم تأسیس سازمان سیا را امضا کرد و در ۱۳۳۶ جمهوری تونس اعلام موجودیت کرد. در سال ۱۳۴۸ نیکسون در یک سخنرانی «دکترین نیکسون» را اعلام کرد و گفت متحدان آسیایی‌اش باید خود اداره‌ی جبهه‌های جنگشان را در دست بگیرند و در ۱۳۸۶ پراتیبا پاتیل^[46] اولین رئیس‌جمهور زن در هند شد.

File:Savary Franco Ottoman Capitulations 1615.jpg

عهدنامه‌ی هانری چهارم و دولت عثمانی در ۹۹۴ (۱۶۱۵ م.)

سوم امرداد ماه از نظر دستاوردهای فرهنگی و فنی نیز اهمیت دارد. در ۱۱۸۲ راه آهن ساری که به تعبیری اولین خط قطار با مصرف عمومی است در لندن گشایش یافت، در ۱۲۱۶ نمایش اولین کاربرد تجاری تلگراف در لندن توسط ویلیام کوک^[47] و چارلز ویت‌ستون^[48] انجام پذیرفت، و در ۱۳۰۴ ‌شرکت تلگراف اتحاد جماهیر شوروی تأسیس شد. در ۱۳۳۰ والت دیسنی^[49] کارتون «آلیس در سرزمین عجایب^[50]» را نمایش داد و در ۱۳۸۹ هم اسناد مهمی درباره‌ی جنگ آمریکا و افغانستان توسط ویکی‌لیکس^[51] انتشار یافت.

پاول لانگرهانس

Elias Canetti 2.jpg

الیاس کانتی

شخصیت‌های نامداری که در این روز زاده شدند عبارت‌اند از ابن عربی (۵۴۴)، پاول لانگرهانس^[52] فیزیولوژیست آلمانی که جزیره‌هایش در لوزالمعده شهرت دارد (۱۲۲۶)، و الیاس کانتی^[53] داستان‌نویس و نمایشنامه‌‌نویس بلغاری-سوئیسی (۱۲۸۴). اسحاق لوریا^[54] عارف یهودی قلمرو عثمانی (۹۵۱)، ساموئل تیلر کولریج^[55] شاعر انگلیسی (تصویر زیر) (۱۲۱۳)، حسینقلی خان نظام‌‌السلطنه دولتمرد آبادگر قاجار (۱۲۸۸) و عبدالرحمن بداوی فیلسوف مصری (۱۳۸۱) در این روز درگذشته‌اند.

چهارم امرداد

این روز با چندین رخداد مهم در تاریخ ایران گره خورده است. در چهارم امرداد سال ۳۶ هجری خورشیدی جنگ صفین میان سپاهیان حضرت علی و مخالفانش درگرفت که یکی از نبردهای سرنوشت‌ساز و مهم پس از درگذشت پیامبر اسلام بود و صف‌آرایی سیاسی و بعدتر مذهبی مسلمانان آغازین را شفاف ساخت. حدود یک قرن بعد، عباسیان که به تازگی سریر قدرت را در این میان به ارث برده بودند، همچنان مثل امویان در سرکوب نیروهای آزادی‌خواه ایرانی می‌کوشیدند و اندیشمندان را تعقیب می‌کردند که بسیاری‌شان به حاکمیت مسلمانان تن در داده بودند. یکی از ایشان عبدالحمید بن یحیی بود که به خاطر ترجمه‌ کردن اندرزنامه‌های پهلوی به زبان عربی و آشنا کردن حاکمان عرب با آیین سیاست ایرانشهری شهرتی داشت و روز دوشنبه چهارم امرداد سال ۱۲۹ هجری خورشیدی به دستور خلیفه‌ی عباسی به شکل دردناکی زجرکش‌اش کردند.

در دوران معاصر هم این روز با رخدادهای متنوع سیاسی مصادف بوده است. در ۱۲۷۶ فقیر (درویش) ملا مستان صیدالله در افغانستان ده هزار نیروی داوطلب پشتون را بسیج کرد و به مقر نظامی انگلیسی‌ها در ملاکند حمله کرد و آنجا را در محاصره گرفت. دوازده سال بعد (۱۲۸۸) در گرماگرم درگیری‌های میان مشروطه‌خواهان و مستبدین و چیرگی نیروهای آزادی‌خواه بر تهران، سردار محتشم بختياري كه از طرفداران محمدعلي‌شاه بود با افرادش به صف مجاهدين پيوست و با شكوه فراوان از نياوران به تهران وارد شد. در همین روز مفاخر‌الملك وزير تجارت و حاكم مستبد تهران در دوران استبداد صغير توسط اعظام‌الدوله لاريجاني دستگير و بابت دزدی‌هایش به دادگاه فرستاده شد. در همین روز سلطان احمدشاه خردسال در اندرون به تخت نشست و مراسم سلام عام برای شاه تازه اجرا شد و خطبه توسط امام جمعه‌ی تازه‌ی تهران خوانده شد. سپهدار هم طي نامه‌اي به سفارت روس اولتيماتوم داد كه پانصد قزاق همراه محمدعلي‌شاه در زرگنده باعث اغتشاش شده‌اند و بايد خلع سلاح شوند. در همین روز ستارخان و باقرخان طي تلگرافي از سپهدار استفسار نمودند روس‌ها مي‌خواهند آن‌ها را به عثماني بفرستند، تكليف چيست؟ سپهدار که می‌ترسید توطئه‌ای برای دستگیری یا کشتن ایشان در کار باشد، پاسخ داد: «روس‌ها خيلي حرام‌زاده هستند،به تهران بياييد!» $G:\pix\projects\iranzamin\modern\11chronicle\1285-1300\نجفقلي صمصام‌السلطنه بختياري نخست‌وزير دوران مشروطيت.jpg$

صمصام‌السلطنه بختیاری

$G:\pix\projects\iranzamin\modern\11chronicle\1285-1300\مراسم سلام احمد شاه.jpg$

مراسم سلام احمدشاه

حدود یک دهه پس از شکست نیروهای استبدادی در ایران، همین روس‌ها هم بر تزار شوریدند و انقلاب اکتبر آغاز شد. در آن هنگامه لنین^[56] که خواهان جلب نظر مردم استان‌های کنده‌شده از ایران بود، بیانیه‌ای صادر کرد و رفتارهای استعماری تزارها را سرزنش کرد و با قراردادهای امپریالیستی مخالفت کرد. در این هنگام (سال ۱۲۹۷) صدراعظم ایران نجفقلی‌خان صمصمام‌السلطنه بختیاری بود که هوشمندانه از این فرصت بهره برد و اعلامیه‌ای رسمی از طرف دولت ایران صادر کرد و گفت که به خاطر فروپاشی دولت روسیه‌ی تزاری تمام قراردادهای استعماری بین دو کشور از جمله ترکمنچای و گلستان از اعتبار افتاده‌اند. او همچنین کنسول‌های روس در شمال ایران را عزل کرد، بی آن که از بلشویک‌ها هواداری کند و نمایندگان ایشان را به عنوان سفیر روسیه به رسمیت بشناسد. صمصام‌السلطنه در ضمن به انگلیسی‌ها هم تاخت و گفت که باید جنوب ایران را تخلیه کنند. او همچنین دستور داد حكومت نظامي را لغو کنند. به دنبال این اعلامیه‌ها هيئت وزيران هم قرارداد ليانازف و كاپيتولاسيون خارجی‌ها را الغا کرد. با این همه، تا سه سال بعد موج شورش‌های بلشویکی به داخل ایران هم رسید و در همین روز به سال ۱۳۰۰ احسان‌الله‌خان که گرایش بلشویکی داشت و در صفوف جنگلی‌ها هم جای گرفته بود، به لنگرود حمله کرد و شهر را به تصرف خود درآورد.

معبد ویتالا ساخته‌ی کریشنا دوه‌رایه

در مقیاسی جهانی نیز چهارم امرداد با رخدادهای سیاسی گوناگون قرین بوده است. در سال ۸۸۸ هجری خورشیدی کریشنادِوَه‌رایَه^[57] به پادشاهی دولت ویجایَه‌نَگارَه^[58] در جنوب هند رسید و روند بازسازی و توسعه‌ي این قلمرو را آغاز کرد. در ۱۲۲۶ لیبریا در آفریقا اعلام استقلال کرد و در ۱۲۷۰ فرانسه تاهیتی را به قلمرو خود افزود. در ۱۳۲۴ مردم انگلستان با رأی دادن به حزب کارگر بلافاصله پس از پایان جنگ جهانی دوم وینستون چرچیل^[59] را از قدرت برکنار کردند.

در سال ۱۳۳۱ ملک فاروق، شاه مصر، از قدرت کناره‌گیری کرد و پسرش ملک فؤاد به سلطنت رسید و یک سال بعد در ۱۳۳۲ فیدل کاسترو^[60] با حمله‌ای ناموفق به پادگان مونکادا^[61] انقلاب کوبا را آغاز کرد. هوادارانش به یاد همین حادثه پس از آن خود را اعضای جنبش ۲۶ ژوئیه می‌دانستند. در ۱۳۳۴ اشغال نظامی اتریش توسط متفقین که از پایان جنگ جهانی دوم همچنان برقرار بود پایان یافت، در ۱۳۳۵ هم جمال عبدالناصر با الهام از نهضت ملی شدن صنعت نفت در ایران، کانال سوئز را ملی اعلام کرد.

چهارم امرداد با تأسیس و تحول‌های نهادی و فرهنگی گوناگونی نیز گره خورده است. در ۱۱۵۴ اداره‌ی پست آمریکا تأسیس شد، در ۱۱۶۷ موتسارت^[62] سمفونی شماره ۴۰ مشهور خود را تکمیل کرد، و در ۱۲۶۱ نخستین اجرای اپرای پارسیفال^[63] واگنر^[64] در بایروث^[65] انجام شد. در ۱۲۶۶ با انتشار کتاب Una Libro نهضت زبان اسپرانتو آغاز شد (تصویر بالا).

مرگ آتاهوالپا

زادگان نامدار چهارم امردادماه عبارت‌اند از جرج برنارد شاو^[66] نویسنده‌ی ایرلندی (۱۲۳۵)، کارل گوستاو یونگ^[67] و آنتونیو ماچادو^[68] شاعر اسپانیایی (۱۲۵۴)، آلدوس هاکسلی^[69] نویسنده‌ی انگلیسی (۱۲۷۳) و استانلی کوبریک^[70] کارگردان آمریکایی (۱۳۰۷). در این روز به سال ۹۱۲ آتاهوالپا^[71] آخرین اینکا به دست فرانسیسکو پیزارو^[72] فاتح غارتگر اسپانیایی کشته شد، در ۱۳۰۳ محترم اسکندری صاحب‌امتیاز مجله‌ی نسوان وطن‌خواه ایران و در ۱۳۶۳ هم جورج گالوپ^[73] آماردان و ریاضی‌دان و مؤسس سازمان نظرسنجی گالوپ درگذشت.

موتسارت

George Gallup.png

جرج گالوپ

استانلی کوبریک

پنجم امرداد

در پنجم امرداد سال ۵۸۱ هجری خورشیدی ارتش چهل هزار نفری گرجی‌ها بر سپاهیان بزرگ سلیمان‌شاه سلجوقی که سه برابرشان عده داشتند در نبرد باسیان (در نزدیکی ارزروم) غلبه کرد. یک قرن بعد در ۶۷۸ عثمان اول که در آن هنگام رهبری قبیله‌ای بود به نیکومدیا^[74] حمله کرد. ادوارد گیبون^[75] این رخداد را نقطه‌ی شروع تأسیس امپراتوری عثمانی می‌داند.

عثمان اول

در تاریخ معاصرمان سه نمونه از رخدادهای این روز چنین است: در ۱۳۰۰ کلنل محمدتقی‌خان پس از یأس از تهران کلیه‌ی امور خراسان را زیر سلطه‌ی خود گرفت، در ۱۳۰۶ مجلس شورای ملی در جلسه‌ی خود اختیارات دکتر میلسپو^[76] رئیس کل مالیه را به حاج مخبرالسلطنه هدایت رئیس‌الوزراء واگذار نمود و در ۱۳۵۸ اولین امام جمعه‌ی تهران بعد از انقلاب در دانشگاه تهران مراسم نماز جمعه را اجرا کرد.

این روز در سایر کشورها با تلاطمی در سیاست مصادف بوده است. در ۴۳۳ هجری خورشیدی سیوارد ارل نورتومبریا^[77] به اسکاتلند حمله کرد و شاه این قلمرو را که مکبث^[78] نام داشت شکست داد. بعدها همین شاه شکست‌خورده به شخصیت مرکزی نمایشنامه‌ی شکسپیر تبدیل شد.

دیدار مکبث و جادوگران در نقاشی‌ای به سال ۹۵۶

در سال ۱۱۷۳ هجری خورشیدی و پس از فرو نشستن غوغای انقلاب فرانسه، رهبر تندروهای انقلابی ‌روبسپیر^[79] که هفده هزار تن از ضدانقلابیون را در مدتی کوتاه با گیوتین اعدام کرده بود از قدرت سرنگون و دستگیر شد و خود کمی بعد پای گیوتین سر خود را از دست داد. حدود یک قرن بعد در ۱۲۷۹ قیصر ویلهلم دوم^[80] در سخنرانی‌ای آلمانی‌ها را با هون‌ها مقایسه کرد و این تعبیر را همچون دشنامی برای ژرمن‌ها بر سر زبان‌ها انداخت.

در پنجم امرداد سال ۱۳۰۸ معاهده‌ی ژنو درباره‌ی خوش‌رفتاری با زندانیان جنگی توسط ۵۳ کشور امضا شد، و در ۱۳۶۹ بلاروس از اتحاد جماهیر شوروی استقلال یافت، در همین روز «جماعت مسلمین» در ترینیداد و توباگو اقدام به کودتا کرد اما شکست خورد.

طی سال‌های اخیر دو رخداد واگرا در این روز واقع شده است. یکی آن که در ۱۳۸۷ حمله‌ی تروریستی در احمدآباد با انفجار ۲۱ بمب انجام شد که به مرگ ۵۶ نفر و زخمی شدن دویست نفر انجامید و دیگری آن که در ۱۳۹۵ هیلاری کلینتون^[81] اولین نامزد زن جدی ریاست‌جمهوری در آمریکا شد. پیش از او هم زنی نامزد این مقام شده بود، اما از حمایت حزبی برخوردار نبود و این حرکتش بیشتر عملی نمادین در راستای جنبش رهایی زنان بود.

گزاویه از شاه پرتغال مجوز تبلیغ می‌گیرد

از میان رخدادهای فرهنگی و اجتماعی این روز هم می‌توان به این موارد اشاره کرد: در پنجم امرداد ۹۲۸ فرانسیس گزاویه^[82] -مبلغ یسوعی پرتغالی- به ساحل ژاپن رسید و گرواندن ژاپنی‌ها به مسیحیت را آغاز کرد و این روندی بود که به زودی به واکنش شدید بودایی‌ها و پیروان شینتو انجامید و کشت و کشتار زیاد به دنبال داشت. در ۱۲۴۵ اولین خط تلگراف که از اقیانوس آتلانتیک عبور می‌کرد به کار افتاد و نیوفاندلند^[83] را به جزیره‌ی والنتیا^[84] در ایرلند متصل ساخت و در ۱۳۰۰ فردریک بانتینگ^[85] از دانشگاه تورنتو اعلام کرد هورمون انسولین عامل تنظیم قند خون است. در ۱۲۶۹ هم ونسان ون‌گوگ^[86] نقاش مشهور خودکشی کرد. حدود هزار سال پیش از ون‌گوگ، عبدالله دوم امیر اغلبی حاکم بر شمال آفریقا درگذشت (۲۸۲) و نود سال پس از او (۱۳۵۹) محمدرضاشاه پهلوی جان سپرد. زادگان نامدار این روز هم عبارت‌اند از الکساندر دومای پسر^[87] نویسنده‌ی فرانسوی (۱۲۰۳)، کارل ریموند پوپر^[88] فیلسوف اتریشی (۱۲۸۱) و ژان بودریار^[89] اندیشمند فرانسوی (۱۳۰۸).