نهم: زیورها

نهم: زیورها

 یک رده‌‌ی دیگر از آثار هنری بازمانده از ایلام و سومر، به آرایه‌‌ها و زیورآلات مربوط می‌‌شود. در این زمینه آشکارا ایلام پیشتاز بوده و چنان که درباره‌‌ی تندیسهای جانوری کوچک هم دیدیم، فلزکاری و ساخت تندیس و مجسمه‌‌های زرین و سیمین در آن زودهنگام‌‌تر و ماهرانه‌‌تر از میانرودان بوده است. درباره‌‌ی زیورآلات هم الگویی مشابه را می‌‌بینیم و نمونه‌‌های ظریف و هنرمندانه‌‌ای مثل گردنبند گاونشان ایلامی (تصویر زیر) که به ۳۱۰۰-۳۰۰۰ پ.م مربوط می‌‌شود، در آن مقطع زمانی همتایی در میانرودان ندارد. در این دوران یعنی ابتدای هزاره‌‌ی سوم پ.م در میانرودان بیشتر تراش مهره‌‌هایی سنگی را می‌‌بینیم که برای ساخت گردنبند یا دستبند مورد استفاده قرار می‌‌گرفته است و نمونه‌‌هایش از دو هزار سال پیش در سراسر ایران زمین ساخته می‌‌شده است. نمونه‌‌ای از این آثار که در شهر اور یافت شده و به حدود ۳۰۰۰ پ.م باز می‌‌گردد را در تصویر میانی زیر می‌‌بینید.

نقشه‌‌ی مقبره‌‌ی پوابی (پایینی) و یکی از گورهای دسته‌‌جمعی خدمتکارانش (بالایی)

با این همه غنی‌‌ترین گنجینه‌‌ی زیورآلات هزاره‌‌ی سوم پ.م در این محدوده به میانرودان مربوط می‌‌شود و در گورستان سلطنتی شهر اور و آرامگاه ملکه‌‌ای به نام پواَبی کشف شده است. پواَبی نامی اکدی دارد که یعنی «پدرش گفت». او زنی غیرعادی و بسیار مقتدر بوده در حدود سال ۲۵۰۰ پ.م در شهر اور فرمان می‌‌رانده است و این پیش از آن که شروکین اکدی سلسله‌‌ی پادشاهی اکد را تاسیس کند و اقوام سامی در قلمرو سومر سروری یابند. در مُهرهای بازمانده از این زن تنها نام خودش را می‌‌بینیم و اشاره‌‌ای به پدر یا شوهرش دیده نمی‌‌شود، و این شکل از ارجاع که غیرعادی هم هست، نشان می‌‌دهد که فرمانروایی مستقل و خودبنیاد بوده است. بر لول او که در مقبره‌‌اش یافت شده، لقبی به خط میخی به او منسوب شده که می‌‌توان آن را «نین» یا «اِرِش» خواند که به ترتیب بانو یا ملکه معنی می‌‌دهد.

در فاصله‌‌ی دو جنگ جهانی و در زمانی که دولت بریتانیا پس از تجزیه‌‌ی عثمانی میانرودان و فلسطین را اشغال نظامی کرده بود، باستان‌‌شناسان انگلیسی به کاوش در شهر باستانی اور پرداختند و گورستانی سلطنتی را با ۱۸۰۰ مقبره کشف کردند. در میان اینها آرامگاه پوابی شاخص بود، چون از تاراج گوردزدان در امان مانده بود و گنجینه‌‌ی درونش دست نخورده حفظ شده بود، و البته در نهایت این اشیا نصیب نسل مدرن گوردزدان شد و از کلکسیون‌‌های خصوصی اروپاییان پولدار و موزه‌‌های انگلستان سر در آورد.

گرداگرد آرامگاه پوابی چندین گور دسته جمعی یافت شده که ساکنان بیشترشان با زیورهایی زرین آراسته شده‌‌اند و احتمالا درباریان پوابی بوده‌‌اند. این یکی از نمونه‌‌های کمیابِ قربانی کردن انسان در قلمرو ایران زمین است و نشان می‌‌دهد که احتمالا نزدیکان و خدمتکاران این ملکه را پس از مرگش همراه او در گور کرده‌‌اند تا در جهان دیگر به او خدمت کنند. در یکی از این گورها ۷۴ جسد یافت شده که ۶۸ نفرشان زن هستند.

مُهرها و لول ملکه پوابی

آرایه‌‌های کشف شده در آرامگاه پوابی طیف وسیعی از اشیای بسیار ظریف و زیبا را شامل می‌‌شود که بیشترشان از زر و سیم و لاجورد و عقیق ساخته شده‌‌اند. در میان‌‌شان مجموعه‌‌ای از کلاهها و تاجهای زرین چشمگیر است که برخی به خود پوابی و برخی به ندیمان کشته شده‌‌اش تعلق داشته است.

تاج خدمتکار پوابی

تاج ملکه پوابی (میانی) و ندیمه‌‌اش (بالایی و پایینی)

تاج ملکه پوابی (بالایی) و ندیمه‌‌اش (پایینی)

تاج بر جمجمه‌‌ی پوابی و ندیمه به آن شکلی که کشف شده

این تاجها با الهام از نقش‌‌مایه‌‌های گیاهی طراحی شده‌‌اند و اغلب‌‌شان پوششی زرین هستند که روی موها قرار می‌‌گرفته‌‌اند و در روی پیشانی به مجموعه‌‌ای از برگهای زرین ختم می‌‌شده‌‌اند. این بافت گیاه‌‌واره در فرق سر به چند ساقه و گلهایی زرین ختم می‌‌شده‌‌اند و نوارهایی با آرایه‌‌های لاجوردی برای بستن موها در آن وجود داشته است. این نوارها با ظریف‌‌کاری‌‌های چشمگیر و نقشهای جانوری تزئین می‌‌شده‌‌اند (تصویر زیر).

همچنین مجموعه‌‌ای از مجسمه‌‌های ریز کوچک در تاج وجود داشته که گیاهان و جانوران و میوه‌‌های متفاوتی را نشان می‌‌داده‌‌اند. مثلا بر نوار لاجوردین بالایی پیکرک‌‌های ظریفی از گاو و بز و گوزن و گوسفند دوخته شده و تزئیناتی به شکل میوه‌‌ی خرما و برگ نخل در اطرافش وجود داشته است.

تزئینات گیاهی تاج پوابی و ندیمه‌‌هایش

گوشواره و سنجاق سر و میخ تزئینی

آرایه‌‌های گیاهی با لاجورد و زر

جام زرین (زیر) و چهار نمونه النگو‌‌ی زرین و سیمین (بالا و میان)

رده‌‌ی دیگری از زیورآلات هم در آرامگاه پوابی یافت شده که در قالب گردنبند می‌‌گنجند. گردنبندها اغلب از شمار چشمگیری از مهره‌‌های سنگی تشکیل یافته‌‌اند و یکی‌‌شان که به خود پوابی تعلق داشته نزدیک به چهار کیلو وزن دارد. ماده‌‌ی خام ساخت این گردنبندها نیز طلا و نقره و لاجورد و عقیق است و سنگهای قیمتی دیگر نیز با مقداری کمتر در آن به کار گرفته شده‌‌اند.

 

گنجینه‌‌ی کشف شده در گور پوابی نقطه‌‌ی اوج هنر تن آرایی سومری را نمایش می‌‌دهد. این نقطه‌‌ی اوج نزدیک به پنج قرن پس از اوج مشابهی قرار دارد که در شوش و قلمرو ایلام نمودهایش را دیدیم. این سبک هنری در میانرودان و ایلام تداوم پیدا می‌‌کند و تا عصر هخامنشی و پس از آن کمابیش دست نخورده باقی می‌‌ماند. تاکید بر ساخت اشیای تزئینی با مواد خام بسیار گرانبها مانند لاجورد و طلا، و وسواس در به کار گیری بهترین کیفیت از سنگها و بالاترین عیار از زر و سیم عواملی است که این سبک هنر درباری را با کیفیتی چشمگیر همراه می‌‌سازد. ترکیب کردن رنگ زرد و آبی که در تندیسهای سومری نمودهای اولیه‌‌اش را دیدیم، در این اشیا همچنان تداوم می‌‌یابد و در عصر هخامنشی به ترکیبهایی دیدنی منتهی می‌‌شود. همچنین تاکید بر ریزه‌‌کاری و پافشاری بر نمایش جزئیات، به همراه استفاده از شمار بسیار زیادی از اجزای کوچک که روی هم رفته شکلی زیبا را به دست دهند، از نمودهای دیگر این سبک هنری هستند.پلاک صدفی از گور پوابی

گردنبند سومری، ۲۲۵۰ پ.م

مدال زرین، گور پوابی، اور، ۲۶۰۰ پ.م

مدال زرین، بابل، قرن هفدهم پ.م

جام و کاسه‌‌ی زرین و تاس بازی از گور پوابی، اور، ۲۶۰۰ پ.م

گردنبند با مهره‌‌های ریز، احتمالا ایران مرکزی، اواخر هزاره‌‌ی سوم پ.م

چنگهای بازسازی شده‌‌ی گورستان سلطنتی اور ۲۶۰۰ پ.م 

و وضعیت‌‌اش در زمان کشف شدن

تخته‌‌ی بازی، گورستان سلسله‌‌‌‌ی اور سوم، ۲۱۰۰ پ.م

گردنبندهای عقیق و لاجورد، ایلام و گوتیوم، اواخر هزاره‌‌ی سوم پ.م

چنگ چغامیش، میانه‌‌ی هزاره‌‌ی چهارم پ.م

النگوی ایلامی، میانه‌‌ی هزاره‌‌ی دوم پ.م

 

 

ادامه مطلب:گفتار  دوم: هنر آناتولی و قفقاز

رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب