نخست: مُهرها

نخست: مُهرها

آن سبکی از کندن مهر مسطح که برای مدتها ویژه‌‌ی حوزه‌‌ی مرغاب پنداشته می‌‌شد، و با استفاده از مته‌‌های ریز، اسکنه‌‌های پهن و نقشهای جانوری و گیاهی مشخص می‌‌شد، امروز با کشف آثار بیشتر به کل منطقه‌‌ی شمال شرقی ایران زمین منسوب می‌‌شود و آثاری یافت شده در تپه‌‌های باستانی افغانستان و ترکمنستان و ازبکستان و ایران امروزین را شامل می‌‌شود.^[1]

انریکو آسکالونه مهری مسطح مربوط به قرون آغازین هزاره‌‌ی دوم پ.م در موزه‌‌ی ایران باستان یافته که از نظر سبک و ماده‌‌ی خام به احتمال نزدیک به یقین در منطقه‌‌ی مرغاب و احتمالا مرو ساخته شده است، اما نقش‌‌مایه‌‌هایش با آثار یافت شده در انشان همسان است.^[2] هم او به شباهت نقش‌‌مایه‌‌ای بلخی با نمونه‌‌هایی ایلامی تاکید کرده و این عبارت است از تصویر ایزدبانوی که جام و انگور به شاه هدیه می‌‌دهد.^[3]

رده‌‌ای از این آثار که از فلز مس ساخته شده‌‌اند، با نام مُهرهای شبکه‌‌ای^[4] شهرت یافته‌‌اند و ویژگی‌‌شان آن است که بخشهایی از سطح آن خالی شده و نوعی بازی با فضای خالی و پُر در ساختن‌‌شان به کار گرفته شده است. این مُهرها در برخی از متون با اسمهایی بی‌‌مسما مثل «هنر تورانی» یا «مُهر صحراگردان» برچسب خورده‌‌اند. در حالی که سازندگان‌‌شان نه ربطی به توران (ترکستان، در شرق چین امروز) داشته‌‌اند و نه صحراگرد بوده‌‌اند. مرکز اصلی ساخت این مهرها مرو و بلخ بوده و تاریخ پیدایش‌‌شان از اواخر هزاره‌‌ی سوم پ.م باز می‌‌گردد و تا میانه‌‌ی هزاره‌‌ی دوم پ.م کاملا در این منطقه شکوفاست. این مهرها یا نقشهایشان بر سفال در کُنار صندل جیرفت، تپه یحیی، تپه حصار و شهر سوخته نیز یافت شده‌‌اند و نمونه‌‌هایی از آن از شوش هم یافت شده است. چنین می‌‌نماید که ساخت و تولید آن در ایران مرکزی هم کانونی خودبنیاد داشته باشد چون شمار زیادی از آنها را در شهداد و جیرفت یافته‌‌اند. احتمالا دو مرکز اصلی تولید این نوع مهرها در حدود سال ۲۰۰۰ پ.م در کرمان و مرو وجود داشته که از راه منطقه‌‌ی دشت تکاب با هم اتصال برقرار می‌‌کرده‌‌اند. Compartmented Seal with a Suspension Ring

$G:\pix\-2000 بلخ ۶ سانتیcompartmented seals.jpg$

$G:\pix\-2000 بلخ ۵.۸ سانت.jpg$

دو مهر شبکه‌‌ای با نقش چلیپای مهری، با قطر ۶ سانتی‌‌متر (بالایی) و ۸/۵ سانتی‌‌متر (پایینی)، بلخ، اوایل هزاره‌‌ی دوم پ.م

Compartmented Stamp Seal

$G:\pix\projects\iranzamin\3000-1200\-2000 Bird-Headed Man with Snakes, bronze. Northern Afghanistan, 2000-1500 BC.jpg$ مهرهای شبکه‌‌ای با نقش انسان-عقاب و زن، بلخ، اواخر هزاره‌‌ی دوم پ.م

مهر شبکه‌‌ای دیگری با نقش انسانی با سر عقاب در بلخ کشف شده که با شیوه‌‌ی پهلوان جانورگیر دو مار را در دستانش بلند کرده است. این مهر با قطر ۷۳ و ضخامت ۶ میلی‌‌متر دقیقا مضمون و سبکی هنری را نشان می‌‌دهد که نیم هزاره پیشتر در جیرفت نمونه‌‌هایش را فراوان می‌‌دیدیم. مهری دیگر با نقش انسان-عقاب مارگیر و مهری نادر با نقش زنی که دو جانور چهارپا را گرفته نیز از همین مقطع زمانی یعنی اواخر هزاره‌‌ی سوم و اوایل هزاره‌‌ی دوم پ.م از بلخ یافت شده‌‌اند.

نمونه‌‌ی دیگری که این شباهتهای ساختاری را نشان می‌‌دهد مهر شبکه‌‌ای کوچکی است در ابعاد ۵۱ در ۳۵ میلی‌‌متر که ماری را در حالت پیچ و تاب خورده نشان می‌‌دهد. شکل بازنمایی پیچ و خم تن مار در این مهر کاملا همسان است با آنچه که در جیرفت می‌‌دیدیم، و با نمایش بدن گشوده و موجدار و خطی مار در ایلام-سومر تفاوت دارد.

Image result for compartmented seals