بخش نخست: پیش‌‌‌‌‌‌‌‌داشت‌‌‌‌‌‌‌‌ها – گفتار چهارم: درباره‌‌‌‌‌‌‌‌ی مراجع

بخش نخست: پیش‌‌‌‌‌‌‌‌داشت‌‌‌‌‌‌‌‌ها

گفتار چهارم: درباره‌‌‌‌‌‌‌‌ی مراجع

مسأله‌‌‌‌‌‌‌‌ی مورد نظر این متن، ماهیت تمدن‌‌‌‌‌‌‌‌های شرقی و غربی و تمایزشان در سال‌‌‌‌‌‌‌‌هاي 330-600 پ.م.، با تأكید بر فرهنگ یونانی، است. عرصه‌‌‌‌‌‌‌‌ی یونان باستان از این رو برگزیده شده است که زادگاه نخستین نمونه‌‌‌‌‌‌‌‌های صورت‌‌‌‌‌‌‌‌بندي مفهوم غرب را به دست می‌‌‌‌‌‌‌‌دهد. از این رو منابعی که به اندرکنش میان یونان و ایران در این دوران پرداخته‌‌‌‌‌‌‌‌اند، به کار ما خواهند آمد. در کل، شش رده از منابع برای وارسی تاریخ یونان باستان وجود دارند كه عبارتند از:

الف) تاریخ‌‌‌‌‌‌‌‌ها: این متن‌‌‌‌‌‌‌‌ها، نوشتارهایی هستند که مدعی بازنمایی تصویری راستین و حقیقی از رخدادهای تاریخی در محدوده‌‌‌‌‌‌‌‌ی زمانی/ مکانی مورد نظر ما هستند. تمام متن‌‌‌‌‌‌‌‌هاي يادشده به زبان یونانی – و به ندرت به لاتین – نوشته شده‌‌‌‌‌‌‌‌اند. چنان که خواهیم دید همه‌‌‌‌‌‌‌‌ی این متن‌‌‌‌‌‌‌‌ها با پنداشته‌‌‌‌‌‌‌‌ها و منافع فردی نویسندگان‌‌‌‌‌‌‌‌شان پیوندی بسیار نزدیک داشته‌‌‌‌‌‌‌‌اند. شمار کلی نویسندگانی که در جهان باستان و در دوره‌‌‌‌‌‌‌‌ی تاریخی مورد نظرمان در یونان قلم می‌‌‌‌‌‌‌‌زدند به چند صد نفر بالغ می‌‌‌‌‌‌‌‌شده است. با وجود این، امروزه تنها تعداد انگشت‌‌‌‌‌‌‌‌شماری از آثارشان به دست ما رسیده است.

متن‌‌‌‌‌‌‌‌هاي بازمانده، لزوماً دقیق‌‌‌‌‌‌‌‌ترین یا کامل‌‌‌‌‌‌‌‌ترین آثار از میان انبوه این تاریخ‌‌‌‌‌‌‌‌ها نبوده‌‌‌‌‌‌‌‌اند. نابودی و فراموش شدن تقريباً همه‌‌‌‌‌‌‌‌ی متن‌‌‌‌‌‌‌‌هايی که در این زمینه نوشته شده، گذشته از علاقه‌‌‌‌‌‌‌‌هاي سیاسی دولتمردان و مردمی که این متن‌‌‌‌‌‌‌‌ها را حفظ می‌‌‌‌‌‌‌‌کرده یا از یاد می‌‌‌‌‌‌‌‌برده‌‌‌‌‌‌‌‌اند، به تصادف هم وابسته بوده است. به عنوان مثالی در این مورد، می‌‌‌‌‌‌‌‌توان به تاریخ جهانی اِفوروس (330-405 پ.م.) اشاره کرد که رخدادهای جهان را از زمان پیدایش آن تا سال 340 پ.م. – البته از دید یونانیان – در بر می‌‌‌‌‌‌‌‌گرفته است. بسیاری از تاريخ‌‌‌‌‌‌‌‌نويسان جهان باستان از محتوای این تاریخ استفاده کرده‌‌‌‌‌‌‌‌اند که استرابو، نیکولای دمشقی، و پلوتارک مشهورترین‌‌‌‌‌‌‌‌های‌‌‌‌‌‌‌‌شان هستند. قطعه‌‌‌‌‌‌‌‌هایی از آثار تاريخ‌‌‌‌‌‌‌‌نويسان دیگری که به همین شکل در آثار به جا مانده تا دوران ما نقل شده‌‌‌‌‌‌‌‌اند تا حدودی قابل استخراج است و به این ترتیب می‌‌‌‌‌‌‌‌توان تصویری در مورد برخی از تاريخ‌‌‌‌‌‌‌‌نويسان فراموش‌‌‌‌‌‌‌‌شده‌‌‌‌‌‌‌‌ی جهان کهن به دست آورد. در حال حاضر کامل‌‌‌‌‌‌‌‌ترین مجموعه از این قطعه‌‌‌‌‌‌‌‌ها در کتابی که فلیکس جاکوبی گرد آورده است دیده می‌‌‌‌‌‌‌‌شود. او در این کتاب آثار 856 نویسنده‌‌‌‌‌‌‌‌ی یونانی را از منبع‌‌‌‌‌‌‌‌هاي تاریخی گوناگون گرد آورده است^[1]. کاری که متن‌‌‌‌‌‌‌‌هاي ایرانی هم‌‌‌‌‌‌‌‌چنان چشم به راهِ انجام شدنش هستند.

یک رده‌‌‌‌‌‌‌‌ی خاص از تاریخ‌‌‌‌‌‌‌‌ها، زیر عنوان آتن‌‌‌‌‌‌‌‌نگاری‌‌‌‌‌‌‌‌ها^[2] شهرت یافته‌‌‌‌‌‌‌‌اند. اين‌‌‌‌‌‌‌‌ها متن‌‌‌‌‌‌‌‌هايی هستند که بر توصیف اوضاع اجتماعی، سیاسی و دینی شهر آتن در دوره ی مورد نظر ما تمرکز یافته‌‌‌‌‌‌‌‌اند. این تاریخ‌‌‌‌‌‌‌‌های موضعی آتنی در اصل (: آتیس/ به صورت جمع: آتیدِس ) نامیده می‌‌‌‌‌‌‌‌شده‌‌‌‌‌‌‌‌اند و نام آتیدوگرافی هم از آن‌‌‌‌‌‌‌‌ها به یادگار مانده است. گویا نخستین آتید را هلانیکوسِ لسبوسی^[3] (395-480 پ.م.) نوشته باشد. متن مشهور دیگر در این مورد به آندروتیون^[4] (340-410 پ.م.) تعلق دارد که در سیاست آتنی منسوب به ارسطو ارجاع‌‌‌‌‌‌‌‌هاي زیادی به او وجود دارد. این متن تا مدت‌‌‌‌‌‌‌‌ها وجود داشته و فیلوخوروس^[5] (260-340 پ.م.) هم از آن استفاده کرده است اما بعدها مفقود شده است. فیلوخوروس آخرین فرد از نسل آتن‌‌‌‌‌‌‌‌نگارهاست. آتن‌‌‌‌‌‌‌‌نگاری‌‌‌‌‌‌‌‌ها به ویژه در کتاب حیات مردان نامی پلوتارک بسیار مورد استفاده واقع شده‌‌‌‌‌‌‌‌اند.

ب) متن‌‌‌‌‌‌‌‌هاي عمومی یا اپی‌‌‌‌‌‌‌‌گراف‌‌‌‌‌‌‌‌ها:^[6] رده‌‌‌‌‌‌‌‌ای دیگر از متن‌‌‌‌‌‌‌‌ها هستند که بیانی غیرشخصی دارند و به یادمان‌‌‌‌‌‌‌‌ها و قانون‌‌‌‌‌‌‌‌ها و دستورهاي حکومتی مربوط می‌‌‌‌‌‌‌‌شوند. بسیاری از این متن‌‌‌‌‌‌‌‌ها را بر سنگ‌‌‌‌‌‌‌‌ها حک کرده و هم‌‌‌‌‌‌‌‌چون کتیبه‌‌‌‌‌‌‌‌هایی بزرگ برمی‌‌‌‌‌‌‌‌افراشته‌‌‌‌‌‌‌‌اند.

نکته‌‌‌‌‌‌‌‌ی جالب آن که شمار زیادی از این متن‌‌‌‌‌‌‌‌ها در ایران یافت شده است و عملاً تمام آثار مکتوبی که از این دوره در دست داریم و نگاه طرف ایرانی ماجرا را باز می‌‌‌‌‌‌‌‌تاباند در قالب دیوارنگاره‌‌‌‌‌‌‌‌های سنگی نوشته شده‌‌‌‌‌‌‌‌اند. دلیل این امر، البته علاقه‌‌‌‌‌‌‌‌ی ذاتی ایرانیان به دیوارنگاری نیست. با توجه به ویرانی پردامنه‌‌‌‌‌‌‌‌ی متن‌‌‌‌‌‌‌‌ها در قلمرو ایران‌‌‌‌‌‌‌‌زمين و از دست رفتن تقريباً تمام یادبودهایی که در این سرزمین نوشته شده، این متن‌‌‌‌‌‌‌‌هاي سنگی تنها چیزهایی هستند که از آسیب مهاجمان رنگارنگ در امان مانده و تا به امروز دوام آورده‌‌‌‌‌‌‌‌اند. مهم‌‌‌‌‌‌‌‌ترين دیوارنگاره‌‌‌‌‌‌‌‌ی شناخته‌‌‌‌‌‌‌‌شده کتیبه‌‌‌‌‌‌‌‌ی بیستون است که قدیمی‌‌‌‌‌‌‌‌ترین متن در محدوده‌‌‌‌‌‌‌‌ی مورد نظر ماست و بزرگ‌‌‌‌‌‌‌‌ترين متن دیوارنگاره‌‌‌‌‌‌‌‌ی جهان هم محسوب می‌‌‌‌‌‌‌‌شود. این کتیبه با شرح مفصل و جزئیات تاریخی چشمگیری که دارد، و بیان اول شخصِ آن، در واقع نوعی تاریخ است که در قالب حکمی حکومتی و نبشته‌‌‌‌‌‌‌‌ای عظیم قالب‌‌‌‌‌‌‌‌ریزی شده باشد. به‌‌‌‌‌‌‌‌راستي، کتیبه‌‌‌‌‌‌‌‌ی بیستون را می‌‌‌‌‌‌‌‌توان به عنوان نوعی تاریخِ فشرده در نظر گرفت که گویا با پیش‌‌‌‌‌‌‌‌بینی بلایی که بر سر نوشتارهای این مرز و بوم خواهد رفت در جایی دور از دسترس برای آیندگان حك شده است.

در جهان یونانی، نمونه‌‌‌‌‌‌‌‌های زیادی از این اپی‌‌‌‌‌‌‌‌گراف‌‌‌‌‌‌‌‌ها – به ویژه از آتن سده‌‌‌‌‌‌‌‌هاي چهارم و پنجم – باقی مانده است. این متن‌‌‌‌‌‌‌‌ها همواره بسیار خلاصه‌‌‌‌‌‌‌‌اند، اما درباره‌‌‌‌‌‌‌‌ی دوره‌‌‌‌‌‌‌‌ی توسعه‌‌‌‌‌‌‌‌ی آتن تا پایه‌‌‌‌‌‌‌‌ی یک دولت دریایی اطلاعات ارزشمندی به ما می‌‌‌‌‌‌‌‌دهند.

پ) واژه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نامه‌‌‌‌‌‌‌‌ها و نمایه‌‌‌‌‌‌‌‌ها: رده‌‌‌‌‌‌‌‌ای دیگر از متن‌‌‌‌‌‌‌‌ها، به واژه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نامه‌‌‌‌‌‌‌‌ها و نمایه‌‌‌‌‌‌‌‌هایی مربوط می‌‌‌‌‌‌‌‌شود که در قرون وسطا با مرکزیت بیزانس نوشته شدند و در آن از متن‌‌‌‌‌‌‌‌هاي یونانی‌‌‌‌‌‌‌‌ای بهره گرفتند که امروزه مفقود شده‌‌‌‌‌‌‌‌اند. مشهورترین این قاموس‌‌‌‌‌‌‌‌ها^[7]، فهرست سودا^[8] ( سده‌‌‌‌‌‌‌‌ي دهم م.)، و Etymologicum Magnum (قرن دوازدهم م.) است. چنان که از این متن‌‌‌‌‌‌‌‌ها بر می‌‌‌‌‌‌‌‌آید، نویسندگان‌‌‌‌‌‌‌‌شان به فرهنگ‌‌‌‌‌‌‌‌های یونانی‌‌‌‌‌‌‌‌ای که در عصر هلنی نوشته شدند – مانند اونوماستیکون اثر پولوکس^[9] – دسترسی داشته‌‌‌‌‌‌‌‌اند. مدخل‌‌‌‌‌‌‌‌های این واژه‌‌‌‌‌‌‌‌نامه‌‌‌‌‌‌‌‌ها معمولاً توضیحاتی را در بر می‌‌‌‌‌‌‌‌گیرد که داده‌‌‌‌‌‌‌‌های جالبی را در مورد نویسندگان و متن‌‌‌‌‌‌‌‌هاي باستانی گم‌‌‌‌‌‌‌‌شده به دست می‌‌‌‌‌‌‌‌دهند.

ت) پاپیروس‌‌‌‌‌‌‌‌ها: يك رده‌‌‌‌‌‌‌‌ی دیگر از متن‌‌‌‌‌‌‌‌ها، که منحصراً در اقلیم خشک و مساعد مصر باقی مانده‌‌‌‌‌‌‌‌اند، پاپیروس‌‌‌‌‌‌‌‌ها هستند. پاپیروس‌‌‌‌‌‌‌‌های یونانی توسط مهاجرانی که در شهرهای اسکندریه، کورنه و برکه می‌‌‌‌‌‌‌‌زیستند نوشته شده است و رونوشت بسیاری از آثار مهم را در بر می‌‌‌‌‌‌‌‌گیرد. متن کامل سیاست آتنی از ارسطو در اصل از طریق نسخه‌‌‌‌‌‌‌‌ای پاپیروسی به ما رسیده است. هم‌‌‌‌‌‌‌‌چنين است مجموعه‌‌‌‌‌‌‌‌ی شعرهاي سافو. کشف و انتشار پاپیروس‌‌‌‌‌‌‌‌های مصری/ یونانی هم‌‌‌‌‌‌‌‌چنان ادامه دارد. چنان که اثر حاشیه‌‌‌‌‌‌‌‌ای اوکسیرینخوس سیمونیدسی^[10] تازه در 1992 م. منتشر شد.

ث) متن سخنرانی‌‌‌‌‌‌‌‌ها: متن سخنرانی بسیاری از دولت‌‌‌‌‌‌‌‌مردان جهان باستان نیز برای ما باقی مانده است. بخش عمده‌‌‌‌‌‌‌‌ی این متن‌‌‌‌‌‌‌‌ها به بحث‌‌‌‌‌‌‌‌هایی مربوط می‌‌‌‌‌‌‌‌شود که در دادگاه‌‌‌‌‌‌‌‌ها و مجالس عمومی آتنِ سده‌‌‌‌‌‌‌‌ي چهارم نقل محفل بوده است. نخستین متن از این رده به آنتیفون^[11] (411-480 پ.م.) مربوط می‌‌‌‌‌‌‌‌شود. گویا این خطیب نخستین کسی بوده باشد که سخنرانی‌‌‌‌‌‌‌‌هایش را قبل از ارائه می‌‌‌‌‌‌‌‌نوشته، و بنابراین سنتِ ثبت سخنرانی‌‌‌‌‌‌‌‌ها و در نتیجه باقی ماندن‌‌‌‌‌‌‌‌شان مدیون اوست. این آنتیفون، همان کسی است که در 411 پ.م. به جرم رهبری معنوی انقلابی اشرافی اعدام شد!

لوسیاسِ بیگانه (380-9/458 پ.م.) و آندوکیدِس (390-440 پ.م.) سخنوران دیگری هستند که این سنت را تداوم بخشیدند و داده‌‌‌‌‌‌‌‌هایی دست اول درباره‌‌‌‌‌‌‌‌ی حیات اجتماعی مردم آتن در روزگار خویش بر جای نهادند.

ج) شعرها و تراژدی‌‌‌‌‌‌‌‌ها: رده‌‌‌‌‌‌‌‌ی دیگری از متن‌‌‌‌‌‌‌‌ها را تشکیل می‌‌‌‌‌‌‌‌دهند که ارزش تاریخی جالب توجهی دارند. سه تراژدی‌‌‌‌‌‌‌‌نویس اصلی یونانی در سده‌‌‌‌‌‌‌‌ي پنجم پ.م. كاملاً در سیاست درگیر بوده‌‌‌‌‌‌‌‌اند. آیسخولوس (5/456-4/525 پ.م.) خود در نبرد ماراتون و احتمالاً سالامیس شرکت داشته است. سوفوکلس (406-5/496 پ.م.)، که معاصر جوان‌‌‌‌‌‌‌‌تر وی بود، در سال 2/443 پ.م. خزانه‌‌‌‌‌‌‌‌دار شهر آتن بود و احتمالاً در سال 2/441 پ.م. به عنوان سرداری زیر فرمان پریکلس برای سرکوب شورش ساموس جنگید. اوریپیدس (406-80/490 پ.م.)، که روان‌‌‌‌‌‌‌‌شناس‌‌‌‌‌‌‌‌ترینِ تراژدی‌‌‌‌‌‌‌‌نویسان بود، اثری تعیین‌‌‌‌‌‌‌‌کننده بر جامعه‌‌‌‌‌‌‌‌ی خویش داشت. او به ویژه به عنوان یکی از مخالفان حقوق زنان شهرت داشت و در کمدی قورباغه‌‌‌‌‌‌‌‌های آریستوفانس نیز به همین خاطر مورد تمسخر واقع شده است. شاعران دیگری مانند سولون آتنی، تئوگنیس مگارایی و آلکائوس موتیلِنه‌‌‌‌‌‌‌‌ای هم بوده‌‌‌‌‌‌‌‌اند که از هنرشان برای پرداختن به موضوعات سیاسی روز و پیشبرد اهداف دولت‌‌‌‌‌‌‌‌مدارانه‌‌‌‌‌‌‌‌شان استفاده می‌‌‌‌‌‌‌‌کرده‌‌‌‌‌‌‌‌اند.

خوشبختانه امروزه همه‌‌‌‌‌‌‌‌ی متن‌‌‌‌‌‌‌‌هاي يادشده، به همراه مجموعه‌‌‌‌‌‌‌‌ی بسیار غنی‌‌‌‌‌‌‌‌تری از متن‌‌‌‌‌‌‌‌هاي یونانی باستان، در دو شکلِ کارآ در دسترس پژوهشگران ایرانی قرار دارند. نخست، کتاب‌‌‌‌‌‌‌‌هایی است که در کتابخانه‌‌‌‌‌‌‌‌ی دانشگاه‌‌‌‌‌‌‌‌ها و مرکزهاي پژوهشی و تحقیقاتی تهران یافت می‌‌‌‌‌‌‌‌شوند. در میان این مرکزها، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و کتابخانه‌‌‌‌‌‌‌‌ی مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانه‌‌‌‌‌‌‌‌ی ملی مهم‌‌‌‌‌‌‌‌ترين منابع را در بر دارند. اما غنی‌‌‌‌‌‌‌‌ترین منابع جدید و کتاب‌‌‌‌‌‌‌‌های تحلیلی‌‌‌‌‌‌‌‌ای که در مورد این متن‌‌‌‌‌‌‌‌ها نوشته شده را می‌‌‌‌‌‌‌‌توان در کتابخانه‌‌‌‌‌‌‌‌ی پیشین مرکز بین‌‌‌‌‌‌‌‌المللی گفتگوی تمدن‌‌‌‌‌‌‌‌ها (حالا واقع در فرهنگستان هنر) پیدا کرد. دومین شیوه‌‌‌‌‌‌‌‌ی دسترسی به این متن‌‌‌‌‌‌‌‌ها، اینترنت است. طرح‌‌‌‌‌‌‌‌های بزرگی مانند پروژه‌‌‌‌‌‌‌‌ی گوتنبرگ در حال حاضر به پایان رسیده‌‌‌‌‌‌‌‌اند و تمام متن‌‌‌‌‌‌‌‌هاي کلاسیک یونانی را به دو شکل اصلی (متن یونانی باستان) و ترجمه شده (به زبان انگلیسی، فرانسوي و آلمانی) بر شبکه‌‌‌‌‌‌‌‌ی اینترنت در دسترس علاقه‌‌‌‌‌‌‌‌مندان گذاشته‌‌‌‌‌‌‌‌اند. کاوش هر یک از کلیدواژه‌‌‌‌‌‌‌‌های به کار گرفته شده در این متن، و یا جستجوی نام نویسندگان یونانی کهن، به سادگی دسترسی به مجموعه‌‌‌‌‌‌‌‌ای غنی از این متن‌‌‌‌‌‌‌‌ها را ممکن می‌‌‌‌‌‌‌‌کند که مراجعه به آن را به هر خواننده‌‌‌‌‌‌‌‌ی علاقه‌‌‌‌‌‌‌‌مندی پیشنهاد می‌‌‌‌‌‌‌‌کنم.

با توجه به در دسترس بودنِ بخش عمده‌‌‌‌‌‌‌‌ی این متن‌‌‌‌‌‌‌‌ها به شیوه‌‌‌‌‌‌‌‌ی الکترونیکی، در این نوشتار در حالت عادی به شیوه‌‌‌‌‌‌‌‌ای کلاسیک به نام نویسندگان، نام اثرشان – در صورتی که بیش از یک کتاب داشته باشند – و جای دقیق پاره‌‌‌‌‌‌‌‌متن روایت‌‌‌‌‌‌‌‌شده ارجاع خواهم داد. در کتاب‌‌‌‌‌‌‌‌نامه، تنها عنوان کتاب‌‌‌‌‌‌‌‌هایی را آورده‌‌‌‌‌‌‌‌ام که به شكل کاغذی مورد استفاده قرار گرفته‌‌‌‌‌‌‌‌اند. در مورد متن‌‌‌‌‌‌‌‌هايی که به شیوه‌‌‌‌‌‌‌‌ای الکترونیکی مورد استفاده واقع شده‌‌‌‌‌‌‌‌اند اشاره‌‌‌‌‌‌‌‌ای در کتاب‌‌‌‌‌‌‌‌نامه وجود ندارد و خواننده می‌‌‌‌‌‌‌‌تواند با کاوش نام نویسنده و بندهای مورد ارجاع در اینترنت، به سادگی متن مورد نظر را پیدا کند.

1. Jacoby, 1959. ↑
2. Atthidographies ↑
3. Hellanicus of Lesbos ↑
4. Androtion ↑
5. Philochorus ↑
6. Epigraphy ↑
7. Lexicography ↑
8. Suda ↑
9. Onomasticon- Pollux ↑
10. Oxyrinchus of Simonides ↑

11. Antiphon ↑

ادامه مطلب: بخش نخست: پیش‌‌‌‌‌‌‌‌داشت‌‌‌‌‌‌‌‌ها – گفتار پنجم: درباره‌‌‌‌‌‌‌‌ی معجزه‌‌‌‌‌‌‌‌ی یونانی

رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب