سوشیانس تارنمای رسمی شروین وکیلی
سعدی شیرازی (۵۶۸- ۶۷۱: ۵۸۵-۶۹۱ق)
خانه از پای بست ویران است خواجه در بند نقش ایوان است
***
دی فاخته‌ای بر سر شاخی با جفت می‌گفت غمی که در دلش بود نهفت
رشک آمدم از حالش و با خود گفتم شاد آنکه غمی دارد و بتواند گفت
***
پرتو نیكان نگیرد آنكه بنیادش بد است تربیت نااهل را چون گردكان بر گنبد است
***
هر که تأمل نکند در جواب بیشتر آید سخنش ناصواب
یا سخن آرای چو مردم به هوش یا بنشین چو حیوانان خموش
***
تو پری زاده ندانم ز کجا می‌آیی کآدمیزاده نباشد به چنین زیبایی
راست خواهی نه حلال است که پنهان دارند مثل این روی و نشاید که به کس بنمایی
سرو با قامت زیبای تو در مجلس باغ نتواند که کند دعوی همبالایی
در سراپای وجودت هنری نیست که نیست عیبت آن است که بر بنده نمی‌بخشایی
…بر من از دست تو چندان که جفا می‌آید خوشتر و خوبتر اندر نظرم می‌آیی
دیگری نیست که مهر تو در او شاید بست چاره بعد از تو ندانیم به جز تنهایی
من از این در به جفا روی نخواهم پیچید گر ببندی تو به روی من و گر بگشایی
***
پادشه پاسبان درویش است گرچه رامش به فرّ دولت اوست
گوسپند از برای چوپان نیست بلکه چوپان برای خدمت اوست
***
یکی امروز کامران بینی دیگری را دل از مجاهده ریش
روزکی چند باش تا بخورد خاک، مغز سر خیال اندیش
فرق شاهی و بندگی برخاست چون قضای نبشته آمد پیش
گر کسی خاک مرده باز کند ننماید توانگر و درویش
***
شرط عقل است صبر تیرانداز که چو رفت از کمان نیاید باز
***
(بوستان)
مریز آبروی برادر به کوی که دهرت نریزد به شهر آبروی
بد اندر حق مردم نیک و بد مگوی ای جوانمرد صاحبت خرد
که بد مرد را خصم خود می‌کنی وگر نیکمردست بد می‌کنی
تو را هر که گوید فلان کس بدست چنان دان که در پوستین خودست
به بد گفتن خلق چون دم زدی اگر راست گویی سخن هم بدی
***
ای نفس خرم باد صبا از بر یار آمده‌ای، مرحبا
قافله شب چه شنیدی ز صبح مرغ سلیمان چه خبر از سبا
بر سر خشمست هنوز آن حریف یا سخنی میرود اندر رضا
از در صلح آمده‌ای یا خلاف با قدم خوف روم یا رجا
بار دگر گر به سر کوی دوست بگذری ای پیک نسیم صبا
گو رمقی بیش نماند از ضعیف چند کند صورت بی‌جان بقا
آن همه دلداری و پیمان و عهد نیک نکردی که نکردی وفا
لیکن اگر دور وصالی بود صلح فراموش کند ماجرا
تا به گریبان نرسد دست مرگ دست ز دامن نکنیمت رها
دوست نباشد به حقیقت که او دوست فراموش کند در بلا
خستگی اندر طلبت راحتست درد کشیدن به امید دوا
سر نتوانم که برآرم چو چنگ ور چو دفم پوست بدرد قفا
هر سحر از عشق دمی می‌زنم روز دگر می‌شنوم برملا
قصه دردم همه عالم گرفت در که نگیرد نفس آشنا
گر برسد ناله سعدی به کوه کوه بنالد به زبان صدا
***
چه سرو است آن که بالا می‌نماید عنان از دست دلها می‌رباید
که زاد این صورت منظور محبوب از این صورت ندانم تا چه زاید
…کس اندر عهد ما مانند وی نیست ولی ترسم به عهد ما نپاید
…حدیث عشق جانان گفتنی نیست و گر گویی کسی همدرد باید
درازای شب از ناخفتگان پرس که خواب‌آلوده را کوته نماید
***
نگفتم روزه بسیاری نپاید ریاضت بگذرد سختی سر آید
پس از دشواری آسانی است ناچار ولیکن آدمی را صبر باید
رخ از ما تا به کی پنهان کند عید هلال آنک به ابرو می‌نماید
سرابستان در این موسم چه بندی درش بگشای تا دل برگشاید
غلامان را بگو تا عود سوزند کنیزک را بگو تا مشک ساید
که پندارم نگار سروبالا در این دم تهنیت گویان درآید
سواران حلقه بربودند و آن شوخ هنوز از حلقه‌ها دل می‌رباید
چو یار اندر حدیث آید به مجلس مغنی را بگو تا کم سراید
که شعر اندر چنین مجلس نگنجد بلی گر گفته سعدی است شاید
***
به حسن دلبر من هیچ در نمی‌باید جز این دقیقه که با دوستان نمی‌پاید
حلاوتی است لب لعل آبدارش را که در حدیث نیاید چو در حدیث آید
ز چشم غمزده خون میرود به حسرت آن که او به گوشۀ چشم التفات فرماید
بیا که دم به دمت یاد میرود هر چند که یاد آب بجز تشنگی نیفزاید
امیدوار تو جمعی که روی بنمایی اگر چه فتنه نشاید که روی بنماید
نخست خونم اگر می‌روی به قتل بریز که گر نریزی از دیده‌ام بپالاید
به انتظار تو آبی که میرود از چشم به آب چشم نماند که چشمه می‌زاید
کنند هر کسی از حضرتت تمنایی خلاف همت من کز توام تو می‌باید
شکر به دست ترش روی خادمم مفرست و گر به دست خودم زهر می‌دهی شاید
تو همچو کعبه عزیز اوفتاده‌ای در اصل که هر که وصل تو خواهد جهان بپیماید
من آن قیاس نکردم که زور بازوی عشق عنان عقل ز دست حکیم برباید
نگفتمت که به ترکان نظر مکن سعدی چو ترک ترک نگفتی تحملت باید
در سرای در این شهر اگر کسی خواهد که روی خوب نبیند به گل برانداید
***
کسان که تلخی زهر طلب نمی‌دانند ترش شوند و بتابند رو ز اهل سؤال
تو را که می‌شنوی طاقت شنیدن نیست مرا که می‌طلبم خود چگونه باشد حال؟
شکفت لاله تو زیغال بشکفان که همی به دور لاله به کف برنهاده به، زیغال
***
بخت بازآید از آن در که یکی چون تو درآید روی میمون تو دیدن در دولت بگشاید
صبر بسیار بباید پدر پیر فلک را تا دگر مادر گیتی چو تو فرزند بزاید
این لطافت که تو داری همه دلها بفریبد وین بشاشت که تو داری همه غم‌ها بزداید
رشکم از پیرهن آید که در آغوش تو خسبد زهرم از غالیه آید که بر اندام تو ساید
نیشکر با همه شیرینی اگر لب بگشایی پیش نطق شکرینت چو نی انگشت بخاید
گر مرا هیچ نباشد نه به دنیا نه به عقبی چون تو دارم همه دارم دگرم هیچ نباید
دل به سختی بنهادم پس از آن دل به تو دادم هر که از دوست تحمل نکند عهد نپاید
با همه خلق نمودم خم ابرو که تو داری ماه نو هر که ببیند به همه کس بنماید
گر حلال است که خون همه عالم تو بریزی آن که روی از همه عالم به تو آورد نشاید
چشم عاشق نتوان دوخت که معشوق نبیند پای بلبل نتوان بست که بر گل نسراید
سعدیا دیدن زیبا نه حرام است ولیکن نظری گر بربایی دلت از کف برباید
***
خوش می‌روی به تنها تنها فدای جانت مدهوش می‌گذاری یاران مهربانت
آیینه‌ای طلب کن تا روی خود ببینی وز حسن خود بماند انگشت در دهانت
قصد شکار داری یا اتفاق بستان عزمی درست باید تا می‌کشد عنانت
ای گلبن خرامان با دوستان نگه کن تا بگذرد نسیمی بر ما ز بوستانت
رخت سرای عقلم تاراج شوق کردی ای دزد آشکارا می‌بینم از نهانت
هر دم کمند زلفت صیدی دگر بگیرد پیکان غمزه در دل ز ابروی چون کمانت
دانی چرا نخفتم تو پادشاه حسنی خفتن حرام باشد بر چشم پاسبانت
ما را نمی‌برازد با وصلت آشنایی مرغی لبقتر از من باید هم آشیانت
من آب زندگانی بعد از تو می‌نخواهم بگذار تا بمیرم بر خاک آستانت
من فتنۀ زمانم وان دوستان که داری بی شک نگاه دارند از فتنۀ زمانت
سعدی چو دوست داری آزاد باش و ایمن ور دشمنی بباشد با هر که در جهانت
***
مپندار از لب شیرین عبارت که کامی حاصل آید بی مرارت
فراق افتد میان دوستداران زیان و سود باشد در تجارت
گر آن حلوا به دست صوفی افتد خداترسی نباشد روز غارت
***
تبارک الله از آن نقشبند ماء مهین که نقش روی تو بستست و چشم و زلف و جبین؟
چنانکه در نظری در صفت نمی‌آیی منت چه وصف بگویم؟ تو خود در آینه بین
طریق اهل نظر خامشی و حیرانی‌ست که در نهایت وصفت نمی‌رسد تحسین
تو را سری‌ست که با ما فرو نمی‌آید مرا سری که حرام‌ست بی‌تو بر بالین
میان حظ من و دشمنانت فرقی نیست منت به مهر همی‌میرم و حسود به کین
دوای خسته و جبر شکسته کس نکند مگر کسی که یقینش بود به روز یقین
***
گر جان طلبی فدای جانت سهل است جواب امتحانت
سوگند به جانت ار فروشم یک موی به هر که در جهانت
با آن که تو مهر کس نداری کس نیست که نیست مهربانت
وین سر که تو داری ای ستمکار بس سر برود در آستانت
بس فتنه که در زمین به پا شد از روی چو ماه آسمانت
من در تو رسم به جهد هیهات کز باد سبق برد عنانت
بی یاد تو نیستم زمانی تا یاد کنم دگر زمانت
کوته نظران کنند و حیف است تشبیه به سرو بوستانت
و ابرو که تو داری ای پری زاد در صید چه حاجت کمانت
گویی بدن ضعیف سعدی نقشی است گرفته از میانت
گر واسطۀ سخن نبودی در وهم نیامدی دهانت
شیرینتر از این سخن نباشد الا دهن شکرفشانت
***
جان من! جان من فدای تو باد هیچت از دوستان نیاید یاد
می روی و التفات می‌نکنی سرو هرگز چنین نرفت آزاد
آفرین خدای بر پدری که تو پرورد و مادری که تو زاد
بخت نیکت به منتهای امید برساناد و چشم بد مرساد
تا چه کرد آن که نقش روی تو بست که در فتنه بر جهان بگشاد
من بگیرم عنان شه روزی گویم از دست خوبرویان داد
تو بدین چشم مست و پیشانی دل ما بازپس نخواهی داد
عقل با عشق بر نمی‌آید جور مزدور می‌برد استاد
آن که هرگز بر آستانه عشق پای ننهاده بود سر بنهاد
روی در خاک رفت و سر نه عجب که رود هم در این هوس بر باد
مرغ وحشی که می‌رمید از قید با همه زیرکی به دام افتاد
همه از دست غیر ناله کنند سعدی از دست خویشتن فریاد
***
ای که پنجاه رفت و در خوابی مگر این پنج روزه دریابی
تا کی این باد کبر و آتش خشم شرم بادت که قطره‌ی آبی
کهل گشتی و همچنان طفلی شیخ بودی و همچنان شابی
تو به بازی نشسته وز چپ و راست میرود تیر چرخ پرتابی
تا درین گله گوسفندی هست ننشیند فلک ز قصابی
تو چراغی نهاده بر ره باد خانه‌ای در ممر سیلابی
گر به رفعت سپهر و کیوانی ور به حسن آفتاب و مهتابی
ور به مشرق روی به سیاحی ور به مغرب رسی به جلابی
ور به مردی ز باد درگذری ور به شوخی چو برف بشتابی
ور به تمکین ابن عفانی ور به نیروی ابن خطابی
ور به نعمت شریک قارونی ور به قوت عدیل سهرابی
ور میسر شود که سنگ سیاه زر صامت کنی به قلابی
ملک‌الموت را به حیله و زور نتوانی که دست برتابی
منتهای کمال، نقصانست گل بریزد به وقت سیرابی
تو که مبدا و مرجعت اینست نه سزاوار کبر و اعجابی
خشت بالین گور یاد آور ای که سر بر کنار احبابی
خفتنت زیر خاک خواهد بود ای که در خوابگاه سنجابی
بانگ طبلت نمی‌کند بیدار تو مگر مرده‌ای نه در خوابی
بس خلایق فریفتست این سیم که تو لرزان برو چو سیمایی
بس جهان دیده این درخت قدیم که تو پیچان برو چو لبلابی
بس بگردید و بس بخواهد گشت بر سر ما سپهر دولابی
تو ممیز به عقل و ادراکی نه مکرم به جاه و انسابی
تو به دین ارجمند و نیکونام نه به دنیا و ملک و اسبابی
ابلهی صد عتابی خارا گر بپوشد خریست عتابی
نقش دیوار خانه‌ای تو هنوز گر همین صورتی و القابی
ای مرید هوای نفس حریص تشنه بر زهر همچو جلابی
قیمت خویشتن خسیس مکن که تو در اصل جوهری نابی
دست و پایی بزن به چاره و جهد که عجب در میان غرقابی
عهدهای شکسته را چه طریق چاره هم توبتست و شعابی
به در بی‌نیاز نتوان رفت جز به مستغفری و اوابی
تو در خلق می‌زنی شب و روز لاجرم بی‌نصیب ازین بابی
کی دعای تو مستجاب کند که به یک روح در دو محرابی
یارب از جنس ما چه خیر آید تو کرم کن که رب اربابی
غیب دان و لطیف و بی‌چونی سترپوش و کریم و توابی
سعدیا راستی ز خلق مجوی چون تو در نفس خود نمی‌یابی
جای گریه‌ست بر مصیبت پیر تو چو کودک هنوز لعابی
با همه عیب خویشتن شب و روز در تکاپوی عیب اصحابی
گر همه علم عالمت باشد بی‌عمل مدعی و کذابی
پیش مردان آفتاب صفت به اضافت چو کرم شب‌تابی
پیر بودی و ره ندانستی تو نه پیری که طفل کتابی
***
ای به باد هوس درافتاده بادت اندر سرست یا باده
یک قدم بر خلاف نفس بنه در خیال خدای ننهاده
راه گم کرده از طریق صلاح در بیابان غفلت افتاده
خود به یک بار از تو بستاند چرخ انصافهای ناداده
رنج‌بردار دیو نفس مباش در هوای بت ای پریزاده
دیدی این روزگار سفله نواز چون گرفت از تو جان آزاده
چون تو آسوده‌ای چه می‌دانی که مرا نیست عیش آماده
ملک آزادیت چو ممکن نیست شهر بند هواست بگشاده
لاف مردی زنی و زن باشی همچو خنثی مباش نر ماده
هر زمان چون پیاله چند زنی خنده در روی لعبت ساده
بس که با خویشتن بگویی راز چون صراحی به اشک بیجاده
***
آن صوفی را چو باد در بوق افتاد آن گنبد سیم‌رنگ بر باد بداد
از بهر مناره بادیه وقف بکرد همسایۀ بد خدای کس را ندهاد
***
کسی که او نظر مهر در زمانه کند چنان سزد که همه کار عاقلانه کند
هر آنچه خاطر موری ازو بیازارد اگر چه آب حیاتست از آن کرانه کند
قناعتست و مروت نشان آزادی نخست خانه‌ي دل وقف این دوگانه کند
چو نیک و بد به سر آید جهان همان بهتر که زندگی همه بر طبع شادمانه کند
زبان ز گفتن و ناگفتنی نگه می‌دار که شمع، هستی خود در سر زبانه کند
درین سرای که اول ز آخرش عدمست به خلق خوش طلب عمر جاودانه کند
زمانه را چو شناسی که چیست عادت او روا بود که کسی تکیه بر زمانه کند؟
به نقد خوش خور و خوش نوش و نام نیک اندوز که عاقل از پی یک نوش صد بهانه کند
مخور غمی که به فردا چگونه خواهد بود که چرخ عمر تو ضایع برین ترانه کند
اگر چه عالم خاکی نیرزد اندر راه برای تیر نظر عاقلی نشانه کند
کسی که صحبت سعدی طلب کند در دهر سعادت دو جهانی طلب چرا نه کند
اگر چه کار عمارت طریق دانش نیست علی الخصوص کسی کاندرین زمانه کند
بود هر آینه نزدیک عاقلان معذور کسی که از پی مسکن اساس خانه کند
که گر چه مرغ توکل کند به دانه و آب به دست خود ز برای خود آشیانه کند
***
خبرت خرابتر کرد جراحت جدایی چو خیال آب روشن که به تشنگان نمایی
تو چه ارمغانی آری که به دوستان فرستی چه از این به ارمغانی که تو خویشتن بیایی
بشدی و دل ببردی و به دست غم سپردی شب و روز در خیالی و ندانمت کجایی
دل خویش را بگفتم چو تو دوست می‌گرفتم نه عجب که خوبرویان بکنند بی‌وفایی
تو جفای خود بکردی و نه من نمی‌توانم که جفا کنم ولیکن نه تو لایق جفایی
چه کنند اگر تحمل نکنند زیردستان تو هر آن ستم که خواهی بکنی که پادشایی
سخنی که با تو دارم به نسیم صبح گفتم دگری نمی‌شناسم تو ببر که آشنایی
من از آن گذشتم ای یار که بشنوم نصیحت برو ای فقیه و با ما مفروش پارسایی
تو که گفته‌ای تأمل نکنم جمال خوبان بکنی اگر چو سعدی نظری بیازمایی
در چشم بامدادان به بهشت برگشودن نه چنان لطیف باشد که به دوست برگشایی
***
لاابالی چه کند دفتر دانایی را طاقت وعظ نباشد سر سودایی را
آب را قول تو با آتش اگر جمع کند نتواند که کند عشق و شکیبایی را
دیده را فایده آن است که دلبر بیند ور نبیند چه بود فایده بینایی را
عاشقان را چه غم از سرزنش دشمن و دوست یا غم دوست خورد یا غم رسوایی را
همه دانند که من سبزه خط دارم دوست نه چو دیگر حیوان سبزه صحرایی را
من همان روز دل و صبر به یغما دادم که مقید شدم آن دلبر یغمایی را
سرو بگذار که قدی و قیامی دارد گو ببین آمدن و رفتن رعنایی را
گر برانی نرود ور برود باز آید ناگزیر است مگس دکه حلوایی را
بر حدیث من و حسن تو نیفزاید کس حد همین است سخندانی و زیبایی را
سعدیا نوبتی امشب دهل صبح نکوفت یا مگر روز نباشد شب تنهایی را
***
بس قامت خوش كه زیر چادر باشد چون باز كنی مادر مادر باشد
***
درویش و غنی بنده‌‌‌ی این خاك و درند آنان كه غنی ترند محتاج‌‌‌ترند
***
سر چشمه شاید گرفتن به بیل چو پر شد نشاید گذشتن به پیل
***
كهن جامه‌‌‌ی خویش پیراستن به از جامه‌‌‌ی عاریه خواستن
***
كیمیاگر مرده ز غصه و رنج ابله اندر خرابه یابد گنج
***
هرچه از دونان به منت خواستی بر تن افزودی و از جان كاستی
***
در جهان پیل مست بسیار است دست بالای دست بسیار است
***
فقیهی كهن جامه‌‌‌ای تنگدست در ایوان قاضی به صف برنشست
نگه كرد قاضی در او تیز تیز معرف گرفت آستینش كه خیز
ندانی كه برتر مقام تو نیست فروتر نشین یا برو یا بایست
نه هركس سزاوار باشد به صدر كرامت به فضل است و رتبت به قدر
دگر ره چه حاجت كه بیند كس‌‌‌ات همی شرمساری عقوبت بس‌‌‌ات
به عزت هر آنكس فروتر نشست به خواری نیفتد ز بالا به پست
به جای بزرگان دلیری مكن چو سرپنجه‌‌‌ات نیست شیری مكن
چو دید آن خردمند درویش رنگ كه بنشست و برخاست بختش به جنگ
چون آتش برآورد بیچاره دود فروتر نشست از مقامی كه بود
فقیهان طریق جدل ساختند لم و لانسلم در انداختند
گشادند بر هم در فتنه باز به لا و نعم كرده گردن دراز
تو گویی خروسان شاطر به جنگ فتادند درهم به منقار و چنگ
كهن جامه اندر صف آخرین به غرش در آمد چو شیر عرین
بگفتا صنادید شرع رسول به ابلاغ تنزیل و فقه و اصول
دلایل قوی باید و معنوی نه رگهای گردن به حجت قوی
مرا نیز چوگان لعب است و گوی بگفتند اگر نیك دانی بگوی
به كلك فصاحت بیانی كه داشت به دلها چو نقش نگین بر نگاشت
سر كوی صورت به معنی كشید قلم بر سر حرف دعوی كشید
بگفتندش از هركنار آفرین كه بر عقل و طبعت هزار آفرین
سمند سخن تا به جایی براند كه قاضی چو خر در وحل بازماند
برون آمد از طاق و دستار خویش به آرام و لطفش فرستاد پیش
كه هیهات قدر تو نشناختم به شكر قدومت نپرداختم
دریغ آیدم با چنین مایه‌‌‌ای كه بینم تو را در چنین پایه‌‌‌ای
معرف به دلداری آمد برش كه دستار قاضی نهد بر سرش
به دست و زبان منع كردش كه دور منه بر سرم پایبند غرور
كه فردا شوم بر كهن‌‌‌جامگان به دستار پنجه گزم سرگران
چو مولام خوانند و صدر كبیر نمایند مردم به چشمم حقیر
تفاوت كند هرگز آب زلال گرش كوزه زرین بود یا سفال
خرد باید اندر سر مرد و مغز نباید مرا چون تو دستار نغز
كس از سربزرگی نباشد به چیز كدو سربزرگ است و بی‌‌‌مغز نیز
میفراز گردن به دستار و ریش كه دستار پنبه است و سبلت حشیش
به صورت كسانی كه مردم‌‌‌وشند چو صورت همان به كه دم دركشند
به قدر هنر جست باید محل بلندی و نحسی مكن چون زحل
نی بوریا را بلندی نكوست كه خاصیت نیشكر خود در اوست
چه خوش گفت خرمهره‌‌‌ای در گلی چو برداشتش پرطمع جاهلی
مرا كس نخواهد خریدن به هیچ به دیوانگی در حریرم مپیچ
جعل را همان قدر باشد كه هست اگر در میان شقایق نشست
نه منعم به مال از كسی بهتر است خر ار جل اطلس بپوشد خر است
بدین شیوه مرد سخنگوی چست به آب سخن كینه از دل بشست
دل‌آزرده را سخت باشد سخن چو خصمت بیفتاد سستی مكن
چو دستت رسد مغز دشمن برآر كه فرصت فروشوید از دل غبار
چنان ماند قاضی به جورش اسیر كه گفت ان هذالیوم عسیر
به دندان گزیدش تعجب بدین بماندش در او دیده چون فرقدین
از آنجا جوان روی همت بتافت برون رفت و بازش دگركس نیافت
غریو از بزرگان مجلس بخاست كه گویی چنین شوخ چشم از كجاست
نقیب از پی‌‌‌اش رفت و هر سو دوید كه مردی بدین نعت و صورت كه دید
یكی گفت از این نوع شیرین نفس در این شهر سعدی شناسیم و بس
***
هر کجا دردمندی از سر شوق گوش بر ناله‌ی حمام کند
چارپایی برآورد آواز وان تلذذ بر او حرام کند
حیف باشد صفیر بلبل را که زفیر خر ازدحام کند
کاش بلبل خموش بنشستی تا خر آواز خود تمام کند
***
یكی روستایی سقط شد خرش علم كرد بر تاك بستان سرش
جهاندیده پیری بر او برگذشت چنین گفت خندان به ناطور دشت
مپندار جان پدر كاین حمار كند دفع چشم بد از كشتزار
كه این دفع چوب از سر و گوش خویش نمی‌‌‌كرد تا ناتوان مرد و ریش
***
چه روم و چه هند و چه بر و چه بحر همه روستایند و شیراز شهر
***
خوش بود عیش با شکردهنی ارغوان‌روی و یاسمن‌بدنی
روز و شب هم‌سرای و هم‌دکّان در دکان مرد و در سرای، زنی
گاه بر هم نهاده دست ادب همچون سرو ایستاده در چمنی
گه چنان تنگ خفته در آغوش که دو تن را بس است پیرهنی
میل در سُرمه‌دان چنان شد سخت که بُنِ شمع در سر لگنی
نیم گَز خورده سیم‌تن تا ناف وز منی، در میانِ پای، منی
تخت زرّینِ خسروان را نیست آن طراوت، که پشت سیم‌تنی!
من به بوسی رضا دهم؟ هیهات! نادر است این سخن ز مثل منی
زخمه‌ای در میان هر دو سُرون به که هفتاد بوسه بر دهنی
سخن این است، دیگران را گوی که بگویند هر یکی سخنی
***
در سوگ اتابک ابوبکر بن سعد زنگی
دردی به دل رسید که آرام جان برفت وان هر که در جهان به دریغ از جهان برفت
شاید که چشم چشمه بگرید به های های بر بوستان که سرو بلند از میان برفت
بالا تمام کرده درخت بلند ناز ناگه به حسرت از نظر باغبان برفت
گیتی برو چو خون سیاووش نوحه کرد خون سیاوشان زد و چشمش روان برفت
دود دل از دریچه برآمد که دود دیگ هرگز چنین نبود که تا آسمان برفت
تا آتش است خرمن کس را چنین نسوخت زنهار از آتشی که به چرخش دخان برفت
باران فتنه بر در و دیوار کس نبود بر بام ما ز گریه خون ناودان برفت
تلخست شربت غم هجران و تلخ‌تر بر سرو قامتی که به حسرت جوان برفت
چندان برفت خون ز جراحت به راستی کز چشم مادر و پدر مهربان برفت
همچون شقایقم دل خونین سیاه شد کان سرو نوبر آمده از بوستان برفت
خوردیم زخمها که نه خون آمد و نه آه وه این چه نیش بود که تا استخوان برفت
هشیار سرزنش نکند دردمند را کز دل نشان نمی‌رود و دلنشان برفت
چشم و چراغ اهل قبایل ز پیش چشم برق جهنده چون برود همچنان برفت
لیکن سموم قهر اجل را علاج نیست بسیار ازین ورق که به باد خزان برفت
ما کاروان آخرتیم از دیار عمر او مرد بود پیشتر از کاروان برفت
اقبال خاندان شریف و برادران جاوید باد اگر یکی از خاندان برفت
ای نفس پاک منزل خاکت خجسته باد تنها نه بر تو جور و جفای زمان برفت
دانند عاقلان به حقیقت که مرغ روح وقتی خلاص یافت کزین آشیان برفت
زنهار از آن شبانگه تاریک و بامداد کز تو خبر نیامد و از ما فغان برفت
زخمی چنان نبود که مرهم توان نهاد داروی دل چه فایده دارد چو جان برفت
شرح غمت تمام نگفتیم همچنان این صد یکیست کز غم دل بر زبان برفت
سعدی همیشه بار فراق احتمال اوست این نوبتش ز دست تحمل عنان برفت
حکم خدای بود قرانی که از سپهر بر دست و تیغ حضرت صاحبقران برفت
عمرش دراز باد که بر قتل بیگناه وقتی دریغ گفت که تیر از کمان برفت
***
در مدح امیر انکیانو
بس بگردید و بگردد روزگار دل به دنیا درنبندد هوشیار
ای که دستت می‌رسد کاری بکن پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار
اینکه در شهنامه‌هاآورده‌اند رستم و رویینه‌تن اسفندیار
تا بدانند این خداوندان ملک کز بسی خلقست دنیا یادگار
اینهمه رفتند و مای شوخ چشم هیچ نگرفتیم از ایشان اعتبار
ای که وقتی نطفه بودی بی‌خبر وقت دیگر طفل بودی شیرخوار
مدتی بالا گرفتی تا بلوغ سرو بالایی شدی سیمین عذار
همچنین تا مرد نام‌آور شدی فارِس میدان و صید و کارزار
آنچه دیدی بر قرار خود نماند وینچه بینی هم نماند بر قرار
دیر و زود این شکل و شخص نازنین خاک خواهد بودن و خاکش غبار
گل بخواهد چید بی‌شک باغبان ور نچیند خود فرو ریزد ز بار
اینهمه هیچست چون می‌بگذرد تخت و بخت و امر و نهی و گیر و دار
نام نیکو گر بماند ز آدمی به کزو ماند سرای زرنگار
سال دیگر را که می‌داند حساب؟ یا کجا رفت آنکه با ما بود پار؟
خفتگان بیچاره در خاک لحد خفته اندر کله‌ی سر سوسمار
صورت زیبای ظاهر هیچ نیست ای برادر سیرت زیبا بیار
هیچ دانی تا خرد به یا روان من بگویم گر بداری استوار
آدمی را عقل باید در بدن ورنه جان در کالبد دارد حمار
پیش از آن کز دست بیرونت برد گردش گیتی زمام اختیار
گنج خواهی، در طلب رنجی ببر خرمنی می‌بایدت، تخمی بکار
چون خداوندت بزرگی داد و حکم خرده از خردان مسکین درگذار
چون زبردستیت بخشید آسمان زیردستان را همیشه نیک دار
عذرخواهان را خطاکاری ببخش زینهاری را به جان ده زینهار
شکر نعمت را نکویی کن که حق دوست دارد بندگان حقگزار
لطف او لطفیست بیرون از عدد فضل او فضلیست بیرون از شمار
گر به هر مویی زبانی باشدت شکر یک نعمت نگویی از هزار
نام نیک رفتگان ضایع مکن تا بماند نام نیکت پایدار
ملک بانان را نشاید روز و شب گاهی اندر خمر و گاهی در خمار
کام درویشان و مسکینان بده تا همه کارت برآرد کردگار
با غریبان لطف بی‌اندازه کن تا رود نامت به نیک اندر دیار
زور بازو داری و شمشیر تیز گر جهان لشکر بگیرد غم مدار
از درون خستگان اندیشه کن وز دعای مردم پرهیزگار
منجنیق آه مظلومان به صبح سخت گیرد ظالمان را در حصار
با بدان بد باش و با نیکان نکو جای گل گل باش و جای خار خار
دیو با مردم نیامیزد مترس بل بترس از مردمان دیوسار
هر که دد یا مردم بد پرورد دیر زود از جان برآرندش دمار
با بدان چندانکه نیکویی کنی قتل مار افسا نباشد جز به مار
ای که داری چشم عقل و گوش هوش پند من در گوش کن چون گوشوار
نشکند عهد من الا سنگدل نشنود قول من الا بختیار
سعدیا چندانکه می‌دانی بگوی حق نباید گفتن الا آشکار
هر کرا خوف و طمع در کار نیست از ختا باکش نباشد وز تتار
دولت نوئین اعظم شهریار باد تا باشد بقای روزگار
خسرو عادل امیر نامور انکیانو سرور عالی تبار
دیگران حلوا به طرغو آورند من جواهر می‌کنم بر وی نثار
پادشاهان را ثنا گویند و مدح من دعایی می‌کنم درویش‌وار
یارب الهامش به نیکویی بده وز بقای عمر برخوردار دار
جاودان از دور گیتی کام دل در کنارت باد و دشمن بر کنار
***
ایهناس جهان جای تن آسانی نیست مرد دانا به جهان داشتن ارزانی نیست
شب مردان خدا روز جهان افروزست روشنان را به حقیقت شب ظلمانی نیست
پنجه‌‌‌ی دیو به بازوی ریاضت بشكن كاین به سرپنجگی ظاهر جسمانی نیست
طاعت آن نیست كه بر خاك نهی پیشانی صدق پیش آر كه اخلاص به پیشانی نیست
ببری مال مسلمان و چو مالت ببرند بانگ و فریاد برآری كه مسلمانی نیست
آنكس از دزد بترسد كه متاعی دارد عارفان جمع نكردند و پریشانی نیست
سعدیا گرچه سخندان و مصالح گویی به عمل كار برآید به سخنرانی نیست
***
علم هرچند بیشتر خوانی چون عمل در تو نیست نادانی
نه محقق بود نه دانشمند چارپایی بر او كتابی چند
***
هر که بی‌‌‌مشورت كند تدبیر غالبش بر هدف نیاید تیر
بیخ بی مشورت چو بنشانی بر نیارد به جز پشیمانی
***
زبان چو در سخن آید اگر نداری پاس هزار گونه حكایت به هم فرو گوید
ادیب و عاقل و دانا بود كسی كه سخن به فكر گوید و كم گوید و نكو گوید
***
جهان بر آب نهادست و آدمی بر باد غلام همت آنم كه دل بر او ننهاد
بر آنكه می‌‌‌گذرد دل منه كه دجله بسی پس از خلیفه بخواهد گذشت از بغداد
وجود خلق مبدل كنند ورنه زمین همان ولایت كیخسروست و ملك قباد
نه خود سریر سلیمان به باد رفتی و بس كه هركجا كه سریری است میرود بر باد
***
ای نفس اگر به دیده‌‌‌ی تحقیق بنگری درویشی اختیار كنی بر توانگری
ای پادشه وقت چو وقتت به در رسد تو نیز با گدای محلت برابری
گر پنج نوبتت به در قصر می‌‌‌زنند نوبت به دیگری بگذاری و بگذری
دنیا زنی است عشوه‌‌‌گر و دلستان ولی با كس نمی‌‌‌برد او عهد شوهری
آبستنی كه این همه فرزند زاد و كشت دیگر كه چشم دارد از او مهر مادری
آهسته رو كه بر سر بسیار مردم است این جرم خاك را كه تو امروز بر سری
***
دنیا آنقدر ندارد كه بر او رشك برند یا وجود و عدمش را غم بیهوده خورند
نظر آنان كه نكردند بر این مشتی خاك الحق انصاف توان داد كه صاحب نظرند
ای كه بر پشت زمینی همه وقت آن تو نیست دیگران در شكم مادر و پشت پدرند
گوسپندی برد این گرگ مزور همه روز گوسپندان دگر خیره بر او می‌‌‌نگرند
كاشكی قیمت انفاس بدانندی خلق تا دمی چند كه ماندست غنیمت شمرند
سعدیا مرد نكونام نمیرد هرگز مرده آن است نامش به نكویی نبرند
***
شنیدم كه جمشید نیكوسرشت سرچشمه‌‌‌ای بر به سنگی نوشت
براین چشمه چون ما بسی دم زدند برفتند چون چشم بر هم زدند
نخواهی كه باشد دلت دردمند دل دردمندان در آور ز بند
عجب دارم از خواب آن سنگدل كه خلقی بخسبند از او تنگدل
***
متاب ای پارسا رو از گنهكار به بخشایندگی در وی نظر كن
اگر من ناجوانمردم به كردار تو بر من چون جوانمردان گذر كن
***
سگی پای صحرانشینی گزید به خشمی كه زهرش ز دندان چكید
شب از درد بیچاره خوابش نبرد به خیل اندرش كودكی بود خرد
پدر را جفا كرد و تندی نمود كه آخر تو را نیز دندان نبود؟
پس از گریه مرد پراكنده روز بخندید كای بابك دلفروز
مرا گرچه هم سلطنت بود و بیش دریغ آمدم كام و دندان خویش
محال است اگر تیغ بر سر خورم كه دندان به پای سگ اندر برم
توان كرد با ناكسان بدرگی ولیكن نیاید ز مردم سگی
***
اگر جز تو داند كه رای تو چیست بر آن رای و كرده بباید گریست
تو سِّر دل خویش منمای زود كه هرگه كه خواهی توانی نمود
***
زبان در دهان خردمند چیست؟ كلید در گنج صاحب هنر
چو در بسته باشد چه داند كسی كه گوهر فروش است یا پیله‌‌‌ور
***
كنونت كه امكان گفتار هست بگوی ای برادر به لطف و خوشی
كه فردا چو پیك اجل در رسد به حكم ضرورت زبان بركشی
***
مزن بی تأمل به گفتار دم نكو گوی اگر دیر گویی چه غم
بیندیش و آنگه برآور نفس وز آن پیش بس كن كه گویند بس
***
اگرچه نزد خردمند خامشی ادب است به وقت مصلحت آن به كه در سخن كوشی
دو چیز طیره‌‌‌ی عقل است دم فرو بستن به وقت گفتن و گفتن به وقت خاموشی
***
گه بود كز حكیم روشن‌‌‌رای بر نیاید درست تدبیری
گاه باشد كه كودك نادان بر غلط بر هدف زند تیری
***
چو به گشتی طبیب از خود میازار كه بیماری توان بودن دگربار
منه بر روشنایی دل به یكبار چراغ از بهر خاموشی نگهدار
***
برآمد باد صبح و بوی نوروز به کام دوستان و بخت پیروز
مبارک بادت این سال و همه سال همایون بادت این روز و همه روز
چو آتش در درخت افکند گلنار دگر منقل منه آتش میفروز
چو نرگس چشم بخت از خواب برخاست حسدگو دشمنان را دیده بردوز
بهاری خرمست ای گل کجایی که بینی بلبلان را ناله و سوز
جهان بی ما بسی بودست و باشد برادر جز نکونامی میندوز
نکویی کن که دولت بینی از بخت مبر فرمان بدگوی بدآموز
منه دل بر سرای عمر سعدی که بر گنبد نخواهد ماند این گوز
دریغا عیش اگر مرگش نبودی دریغ آهو اگر بگذاشتی یوز
***
ادامه مطلب: صفحه هفتم
رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب