نشست پانزدهم- سه‌‌شنبه ۲۴ مهرماه ۱۳۹۷

نشست پانزدهم- سه‌‌شنبه ۲۴ مهرماه ۱۳۹۷

شروین وکیلی: پیشنهادهایم برای محور گفتگوی امشب:

۱) رمزگذاری دست و انگشت را تا چه دامنه‌‌ای می‌‌توان گسترش داد؟ آیا می‌‌توان با همین چارچوب به رمزنگاری تمدنی‌‌ای برای حرکات بدن رسید؟

۲) آیا این حکم درست است که تمدن‌‌های پیچیده‌‌تر و دیرینه‌‌تر رمزنگاری غنی‌‌تر و حرکات نمادین بدنی متنوع‌‌تری دارند؟

۳) نمونه‌‌هایی از عکس و نگاره بیاورید که حرکات دست و انگشت را نشان دهد و درباره‌‌ی تبارشناسی و معنایش بحث کنیم.

پرسش اول درباره‌‌ی این تصویرها آن است که کدام حرکتها نمادین محسوب می‌‌شوند و کدامها بازنمایی حرکات عادی و روزمره‌‌ی بدن هستند؟

مریم سلیمانی‌‌فرد: دقيقا يكي از پرسش‌‌هايي كه پيش مي‌‌آيد همين است كه در رمزگذاري حركات دست به چه ميزان تفاوت و تشابه در جاهاي مختلف بر مي‌‌خوريم؟ و این که اصولا رمزگذاری حرکات دست توسط آموزش و اجتماع تعیین می‌‌شود و اکتسابی است، یا ماهیتی تکاملی و عصب‌‌شناسانه دارد؟

شروین وکیلی: برای پاسخگویی به این پرسش نیازمندین تا شاخص‌‌هایی را برای نمادین بودن حرکت دست و انگشت استخراج کنیم و بعد بر مبنای آنها ببینیم مردمی که در جوامع و فرهنگهای متفاوت زندگی می‌‌کرده‌‌اند شباهتی در این مورد داشته‌‌اند یا نه. مثال بزنم. علامتی که در غرب high five است و کوبیدن کف دست به کف دست دیگری موقع تشویق و دستیابی به پیروزی را نشان می‌‌دهد، در ایران و هند به خاطر سنت درود فرستادن با نهادن دستها بر هم و روی سینه، به علامت تشکر دگردیسی پیدا کرده است.

منیره امیری: به گمانم برای اینکه یک حرکت نمادین محسوب شود باید شرایطی داشته باشد مثلا: ۱. در طول زمان توسط افراد و ملل مختلف تکرار شده باشد. ۲. تکرار حرکات در شرایط و موقعیت نسبتا مشابهی بوده باشد.

کاوه مشتاق: در مورد پرسش‌‌ها، حرکات بدن به پیچیدگی حرکات دست نیستند به گمانم، پیچیدگی باعث معنادار شدن حرکات و مقداری تبلیغ اندیشه طرف با حرکات دست و بدن رو به بار می‌‌آورد باز به نظرم، طبق این گفته خوب در تمدن کهن‌‌تر تعداد گروه‌‌هایی که می‌‌خواسته‌‌اند تبلیغ خودشان را کنند بیشتر و دایره این حرکات بیشتر می‌‌گردد.

شروین وکیلی: بله اینطور است، این را هم داشته باشید که همراه با چهره، دست و انگشتان متنوع‌‌ترین الگوهای عضلانی حرکت را دارند و برای رمزگذاری پیام‌‌های حرکتی مناسبند.

شروین وکیلی:

مریم سلیمانی‌‌فرد: امكانش هست درباره تصوير اول كمي توضيح بديد؟

شروین وکیلی: این لول سومری است از میانه‌‌ی هزاره‌‌ی سوم پ.م، ایزدبانوی نین خورساگ است که روبروی ائا (ایزد مهم آبها) ایستاده و دستانش را به علامت درود بالا گرفته. بینشان آدم را می‌‌بینید که تازه از گل ساخته شده است.

سهیل مرادپور:

کاوه مشتاق: این نگاره چیست؟ مربوط به دوره صفویه است؟ این حرکات دست به نظر من عادی و غیر نمادین هستند.

سهیل مرادپور: به نظر من مانند زبان تکاملی هست و در حوزه توصیف معانی بوده و با قوام مفاهیم جنبه آیینی هم پیدا کرده.

کاوه مشتاق: این نگاره ننه مال چند هزار سال پس از نگاره‌‌هایی است که در کلاس نشان داده شد، دیرپاییش جالب است.

شروین وکیلی: این در واقع یکی از نمادهای مودرا است. که رمزگذاری همین علایم ایرانی است بدان شکلی که در سنت بودایی حفظ شده و به چین و خاور دور منتقل شده

کاوه مشتاق: یک جام قرن اول میلادی با نگاره ننه جام یونانی خوانده می‌‌شه که البته مال پالمیراس و قاعدتاً ایرانی‌‌تره.

الهه یزدانی:

موزه باستان‌‌شناسی کرمان هزاره اول قبل از میلاد -جیرفت

همیشه به این مجسمه‌‌ها و تندیس‌‌ها و مهرها به دیده تحسین هنر باستان نگاه می‌‌کردم و هیچ نگرش علمی و تحلیلی نسبت بهشان نداشتم. دوتا عکسی که دارم قبلا فقط به خاطر جذابیت تندیس‌‌ها و مهر گرفتم. در مورد این مهر اگر اطلاعاتی دارید بفرمائید.

شروین وکیلی:

این یکی به نظرم جنبه‌‌ی نمادین دارد. بالایی‌‌اش برای من قابل تشخیص نبود. در این یکی دست گشوده‌‌ی بزرگ را داریم که تا حدودی معنای جادویی دارد و دلالتی تهدید کننده را می‌‌رساند. یکی دو نمونه‌‌ی مشابهش:

سهیل مرادپور: حتما نقوش برجسته نمادین هستند.

منیره امیری:

یک نقاشی مینیاتور، مربوط به حکایتی از گلستان سعدی در باب عفو و سیرت شاهان، اثر باساوان

نکته‌‌ای که در خصوص این تصویر برایم جلب توجه کرد حرکت دست شاه بود که کاملا با حکایت گلستان سعدی در باب عفو مطابقت داشت.

شروین وکیلی: بله، مثلا با این تندیش اشکانی مقایسه‌‌اش کنید، یا با حالت دست داریوش در کتیبه‌‌ی بیستون.

سهیل مرادپور: نوعی اشاره به پیمان است.

شروین وکیلی: در واقع وقتی یک دست روی کمر و شمشیر است و دست دیگر این شکلی بالا گرفته می‌‌شود علامت صلح و آشتی است.

منیره امیری: اینکه دست به چه صورت بالا گرفته شود هم اهمیت دارد. مثلا اگر به جای نشان دادن کف دست، مشتش را بالا بگیرد دیگر نشان صلح نخواهد بود.

شروین وکیلی: دقیقا!

منیره امیری:

Mirza Baba, An Early Portrait of Fath-Ali Shah Qajar, 1798–1799. Oil on canvas, 74 x 42 in. Private collection.

شروین وکیلی: این شکل از گرفتن دست بر کمر ادب و خویشتنداری را می‌‌رسانده. برای این که ببینید چقدر کهن است به این نمونه‌‌ها بنگرید:

لیلا شهریاری:

شروین وکیلی: دست به ریش کشیدن معنای دیگری دارد. آن حالت کرنش با گرفتن کف دست جلوی دهان همراه است. یعنی نفس من تو را آزرده نکند. شکل دینی‌‌اش پنام است که موبدان زرتشتی موقع نزدیکی به آتش به دهان می‌‌بندند.

لیلا شهریاری:

شروین وکیلی: مثلا در این تصویر عنصر نمادینی نداریم و شکنجه شدن و پوست کندن اسیران به دست آشوری ها نمایش داده شده.

نگار جلادتی:

شروین وکیلی: اما در داخل حوزه‌‌ی تمدنی برخی حرکات آشکارا نمادین هستند و تداومی تاریخی را هم نشان می‌‌دهند. مثلا این عکس را مقایسه کنید با این:

افسانه: به نظر می‌‌رسد بالا بردن دست، علاوه بر درود فرستادن، در معنای سیاسی، نماد تسلیم، سوگند وفاداری و هم پیمانی (در مقابل خدا یا شاه) باشد. مثلا چنانکه در دیوارنگاره مربوط به دربار سناخریب می‌‌بینیم امیر محلی یک دستش را به سلاح تکیه داده و دست راستش را بالا برده است. به معنای اینکه ضمن تاکید بر جنگاوری و اعلام آمادگی برای جنگیدن به دستور شاه، سوگند وفاداری می‌‌خورد. بعدتر هم بالا بردن دست نماد بیعت کردن و اعلام وفاداری شده است.

چنین به نظر می‌‌رسد که هر وقت فرد مهمی، اعلام وفاداری به خدا یا شاه می‌‌کرده، این امر به عنوان یک واقعه مهم در سنگ یا دیوار نگاره‌‌ای ثبت می‌‌شده و به این ترتیب فرمانبری او اعلام می‌‌شده است این کار برای مشروعیت بخشی به حکومت شاهان بوده است. در حالیکه پیکرک‌‌های زنانه بیشتر جنبه هنری داشته‌‌اند.

شروین وکیلی: البته دلالتهای مختلف داشته است. مثلا این عکس از آشورنصیرپال دوم را ببینید که احتمالا شاه را در حالت برکت دادن در مراسمی دینی نشان می‌‌دهد:

افسانه: بله از آنهایی که دیدم به این نتیجه رسیدم.

نگار جلادتی: در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی بر روی دیوار بنا نقش کف یک دست با انگشتان باز که از حد معمول بزرگتر است بر روی دیوار به حالت فرو رفتگی قرار دارد. آیا این یک نماد بوده یا مثلا مثل نقش پای قدمگاه در نیشابور فقط جنبه تبرک و یادبود دارد؟

شروین وکیلی: دست گشوده با انگشتان باز در کل نماد برکت و قدرت بوده. مشتقی از آن با انگشتان به هم چسبیده را در مراسم عاشورا روی علم‌‌ها می‌‌بینی.

بهاره معرفت: این نماد ریشه ایرانی داره؟

شروین وکیلی: بله، نمونه‌‌هایی بسیار کهن از آن را در ایران داریم. تندیس بودایی که البته ایرانی است و لباس پارتی‌‌ هم پوشیده. به این نمونه‌‌ها هم بنگرید:

کاوه مشتاق:

شروین وکیلی: این یکی احتمالا نمادین نیست و حالت روزمره را نشان می‌‌دهد. البته این نقاشی تخیلی است و نگاره‌‌ی باستانی نیست.

مریم سلیمانی‌‌فرد: غالبا پادشاهان تمدن بين النهرين و ايران بخصوص در اين حالت تصوير شدند.

لیلا امینی: آیا حرکات دست فقط در مجامع رسمی اجرا می‌‌شده یا در محافل خصوصی و بین دو نفر هم به همین شکلی که در نگاره‌‌ها وجود دارد اجرا می‌‌شده؟

شروین وکیلی: بخشی از آن که به صورت زبان بدن در می‌‌آمده قاعدتا ناخودآگاه و خودکار در همه‌‌ی شرایط اجرا می‌‌شده. اما ثبت‌‌های نگاره‌‌های باستانی احتمالا اشکال رسمی‌‌تر و عمومی‌‌ترش را نشان می‌‌دهد.

کاوه مشتاق:

این حرکات انگشتان و یک انگشت و دو انگشت نشان دادن معنی دار است آیا؟

شروین وکیلی: احتمالا نمایش دو انگشت در اینجا نمادین است. در قرون میانه مسیحیان ارتدوکس (که این تندیس بیزانسی هم به آن مربوط است) تصلیب را با دو انگشت نشان می‌‌دادند که به ماهیت دوگانه‌‌ی انسانی-ایزدی مسیح اشاره می‌‌کرده.

لیلا شهریاری: یاد دست فراماسونرها افتادم که این جور نزدیک کتشان می‌‌گیرند.

شروین وکیلی: فراماسونها کاملا علایم دستشان را از ایران زمین وامگیری کرده‌‌اند و در اسناد خودشان هم به این موضوع اشاره می‌‌کنند. ادعایشان آن است که ادامه‌‌ی مستقیم مهرپرستان هستند، که البته ادعای گزافی است. بیشتر از اسماعیلی‌‌های فلسطین و سوریه متاثر شده‌‌اند در دوران جنگهای صلیبی…

آیدا خضری: درک و رمزگشایی از این حالت‌‌ها و یا زبان بدن غیر از کمک برای فهم بیشتر متون قدیمی یا ریشه و آیین گذشته چه کمکی به ما خواهد کرد؟ برای من سوال شده که صرفا چون حول تمدن ایران است اهمیت دارد یا به فهم دیگری بناست کمک کند.

شروین وکیلی: مهمترین کارکردش این است که حد و مرز یک حوزه‌‌ی تمدنی را نشان می‌‌دهد. زبان بدن در آنجا که قراردادی است، درهم تنیدگی روابط اجتماعی و پیوستگی در یک تمدن یا گسست در مرزهایش را نشان می‌‌دهد. مثالی بزنم: مردم اروپا برای نمایش «نه»، سرشان را از جلو به عقب می‌‌برند. مردم ایران و هند برای نمایش همین مفهوم سرشان را به چپ و راست تکان می‌‌دهند. این که در ایران شکل سنتی کم کم دارد به شکل اروپایی تبدیل می‌‌شود از نظر تماس و تداخل تمدنها معنادار است.

کاوه مشتاق: قرن دوم پالمیر رو باید ایرانی حساب کنیم یا رومی؟

شروین وکیلی: کاملا ایرانی است. چون با روم تجارت داشته به غلط رومی حسابش می‌‌کنند. در کتابهای تاریخ سیاسی شاهنشاهی اشکانی و به خصوص در کتاب تازه‌‌ام تاریخ نهاد در عصر ساسانی مفصل تاریخ‌‌شان را وارسی کرده‌‌ام.

منیره امیری: تصویری از آنچه گفتید دارید تا بهتر متوجه شویم این دو انگشت چطور قرار می‌‌گرفتند؟

شروین وکیلی: در بخشی از سفرنامه‌‌ی روسیه‌‌ام که در آن در این مورد بحث کرده‌‌ام و چندین نقاشی هم دارد را می‌‌توانید بخوانید.

سمیه اصفهانی:

یک دستش روی سینه‌‌اش قرار گرفته و یک دستش روی اسلحه‌‌اش، این هم نشانه صلح است؟

شروین وکیلی: هسته‌‌ی این حرکت احتمالا همان نهادن دست راست بر قلب است که هنوز هم رایج است و ابراز ارادت را می‌‌رساند. در اینجا کاهنی قربانگر در این حالت است (با توجه به ردا و خنجر در دست) و احتمالا در ادامه‌‌ی لول به ایزدی اشاره می‌‌کند.

دست مسلح به خنجر اصولا نمادین نیست به نظرم. آن یکی دستش که روی سینه است کارکرد نمادین دارد. به نظرم صحنه‌‌ی قربانی کردن برای ایزدی باید باشد.

بهاره معرفت:

شروین وکیلی: این حرکت مهمی است. پارسی که پشت ایستاده مشتقی از همان حرکت آشتی (دستی بر سلاح و دستی بالا) را با گرفتن گل انار انجام داده و مادی که به سمتش برگشته دستش را روی شانه‌‌ی راستش نهاده. این نگاره‌‌ی بسیار جالبی است.

مریم سلیمانی‌‌فرد:

مربوط به تمدن بين النهرين

شروین وکیلی: دقیقا نماز بردن است. مرجع عکس را می‌‌دهی؟ لول سومری است مربوط به هزاره‌‌ی سوم پیش از میلاد، اما اطلاعات بیشتری درباره‌‌اش داری؟

مریم سلیمانی‌‌فرد: با اين عنوان يافتم: Mesopotamian

توضيح مرتبط با تصوير ارسالي

سهیل مرادپور: یک تصویر مربوط دوره هخامنشی است که پادشاه و نماینده سکاها با دو انگشت بهم اشارهای می‌‌کنند و گویا حرکتی سمبلیک سکایی بوده و پادشاه با همون شکل سکایی پاسخ می‌‌دهد. به نظرم عهد و پیمانی را نشان میدهد که حرکات مشخصی بود در هر منطقه ولی با انگشتها.

شروین وکیلی: این نقش یک گلدان رومی است از دربار داریوش بزرگ هخامنشی. اواخر دوران هخامنشی در شمال ایتالیا ساخته شده و کسی که روبروی شاه ایستاده سکا نیست و یکی از درباریان پارسی است به نظرم.

سهیل مرادپور: بیشتر حرکات دست در مینیاتورها همینطور است و معمولا نمادین نیست.

شروین وکیلی: این نمونه‌‌ای از زبان بدن جهانی است. یعنی دلالت نمادین ویژه‌‌ی ایران ندارد. دراز کردن دست و گرفتن کف دست نیم بسته به سمت آسمان علامت پرسش و درخواست است.

سهیل مرادپور: که پادشاهان هخامنشی بدلیل احترام به اقوام همان حرکات قومی را انجام میدادند.

نگار جلادتی:

با توجه به اینکه یونان در دوره‌‌هایی در حوزه تمدن ایرانی بوده این حرکت دست چه معنایی داشته است؟

شروین وکیلی: اینها کاریاتید هستند، یعنی تندیس‌‌هایی که به عنوان ستون استفاده می‌‌شدند. دستشان اغلب آویخته است و نماد خاصی را نشان نمی‌‌دهد.

نگار جلادتی:

شروین وکیلی: این ولی تندیس یونانی سبک آرکائیک است که اغلب در آن یک دست آویخته و یک دست به جلو دراز شده است و جنبه‌‌ی نمادین دارد. هرچند معنای دقیقش را نمی‌‌دانیم.

نگار جلادتی: فکر کردم دستی که به رو به جلو دراز شده علامت خاصی دارد.

شروین وکیلی: این احتمال مطرح است که دست بالا گرفته شده‌‌ی کاریاتیدها جای نهادن شمع یا چراغ بوده باشد.

کاوه مشتاق:

شروین وکیلی: این نمونه‌‌ای عالی است که حرکت درود فرستادن با نشان دادن دو انگشت را نشان می‌‌دهد. تقریبا همان است که بر گلدان رومی داریوش دیدید.

بهاره معرفت:

شروین وکیلی: این اگر اشتباه نکنم مربوط به پای تندیس مصری داریوش در کانال سوئز است. این شکل بالا گرفتن دست نشانه‌‌ی فرمانبرداری بوده و سنتی مصری است. یعنی در ایران مشابهش را نداریم.

سهیل مرادپور: حرکت‌‌های دست نمادین در رقص‌‌ها و خصوصا رقص سنتی هند کاملا با معانی هر حرکت قابل پیگیری هست که جالب است نگاهی بهشان بشود.

شروین وکیلی: دقیقا، در رقص سنتی هند که ریشه‌‌ی هندویی دارد و در هنر بودایی خیلی از این عناصر حفظ شده است.

سهیل مرادپور: در رقص‌‌های محلی ما هم هنوز باقی مانده که متاسفانه پژوهش درستی من ندیدم که هر کدام با آیین‌‌های کهن ایرانی پیوند دارند.

بهاره معرفت:

حمل کیسه نشانه چیست؟

شروین وکیلی: در اینجا دو تصویر کناری ایرانی هستند و میانی مربوط به هنر آمریکای مرکزی است (فکر می‌‌کنم دیوارنگاره‌‌ای در چاوین باشد). در نمونه‌‌های ایرانی احتمالا سبد حمل پیشکش بوده است و معمولا در برابر درخت حیات در دست پریستاران آشور می‌‌بینیمش.

کاوه مشتاق: حس اقتدار ندارد، دستش را گرفته. حرکت دست در دعا خواندن ایرانی قنوت و کشیدن روی صورت را کسی می‌‌گفت گرفتن نور مهر را معنی می‌‌دهد، تایید می‌‌کنید؟

شروین وکیلی: این حرکت بسیار کهن است و خاستگاهش ایرانی است. در دوره‌‌های مختلف قاعدتا معناهای مختلفی به خودش می‌‌گرفته و بازتفسیر می‌‌شده. چند نمونه‌‌اش را ببینید:

بهاره معرفت:

دست به چانه بردن نفر اول روبروی شاه، مثل امروز نشان اندیشیدن است؟

کاوه مشتاق: دست را جلوی دهان گرفته گمان کنم.

شروین وکیلی: این به نظر من همان است که یونانیان پروکنوسیس می‌‌نامیدند و به غلط در زبان‌‌های اروپایی و از آنجا به پارسی «به خاک افتادن» ترجمه شده. کرنش درباری هخامنشیان است که با گرفتن دست جلوی دهان و کمی خم کردن کمر همراه است.

سهیل مرادپور: معنی‌‌اش چیست؟ یادمه شنیدم جنبه احترام به مقام بالاتر است؟

شروین وکیلی: بله، همین است. در کتاب داریوش دادگر من فصلی در این مورد آورده‌‌ام و چندین نقاشی و نگاره را در ارتباط با آن تحلیل کرده‌‌ام.

مهدی پورنامدار: اطاعت و پیمان بستن را یکبار دیگر توضیح می‌‌دهید؟

شروین وکیلی: هرکدام‌‌شان چند حالت دارند. پیمان بستن اغلب با دادن و گرفتن حلقه‌‌ی پیمان همراه بوده:

ابراز اطاعت خیلی متنوع بوده، از کرنش هخامنشی که دیدیم هست تا دو دست را بالا بردن، مثل حالت دعا که بیشتر در اسیران و شکست خوردگان دیده می‌‌شود:

لیلا امینی: اینکه با کدام دست این حرکات انجام شود هم مهم بوده؟

شروین وکیلی: بله، معمولا دست راست پیام اصلی را منتقل می‌‌کرده و دست چپ محتوای کمکی را می‌‌رسانده.

کاوه مشتاق: توهین‌‌های با دست، مثلاً حرکت بیلاخ قدمت دارد؟ و یا حرکت انگشت میانی اروپایی؟

شروین وکیلی: بدنه‌‌ی این حرکتها شبیه‌‌سازی آلت مردانه است و توهینی جنسی محسوب می‌‌شده. انگشت میانی در اروپا و همچنین دو انگشت که امروز علامت پیروزی شده (البته اگر کف دست به سمت خود فرد باشد) همین معنی را می‌‌رسانده است.

کاوه مشتاق: این جالب است که نشان دادن شصت در ایران توهین و در غرب تحسین شمرده می‌‌شود.

شروین وکیلی: البته در غرب هم معنای خوبی نداشته، اشاره‌‌ی پایین گرفتن شست به خصوص در میدان‌‌های گلادیاتوری نشانه‌‌ی کشتن حریف بوده. البته اینجا انگشت شست احتمالا علامت خنجر گلادیاتورها بوده است.

لیلا شهریاری: چقدر زیباست که این زبان بدن، با اینکه زبان‌‌های باستانی تغییر کرده‌‌اند تا دوره‌‌ی ما رسیده است.

شروین وکیلی: بله، نمادپردازی دست و انگشت در ایران هم خیلی خیلی گسترده و متنوع است و هم به شکل خیره‌‌کننده‌‌ای تداوم یافته. در چین و اروپا چنین تداومی نداریم.

لیلا شهریاری: علت تداوم نیافتن در چین و اروپا چیست؟

شروین وکیلی: از طرفی تمدن‌‌هایشان بسیار جدیدتر از ایران است و از طرف دیگر پیوستگی ایران را ندارند. جمعیت‌‌هایشان و ساخت تمدنی‌‌شان گسستهای بیشتری از ما داشته است.

منیره امیری: آن فیلم یک دقیقه‌‌ای که امروز فرستادم در مورد زبان بدن آلمان‌‌ها را دیدید؟ سوالم این است که آیا هیچکدام از آن حرکات در ایران باستان وجود داشته؟ با توجه به اینکه آلمان‌‌ها هم ادعای آریایی بودن دارند؟

شروین وکیلی: سلام‌‌های نازی‌‌ها از فاشیست‌‌های ایتالیایی وامگیری شده و آنها هم سلام رومیان باستان را بازسازی کرده بودند. در تابلوی سوگند هوراتی‌‌ها که در دوران ناپلئون درباره‌‌ی تاریخ روم قدیم کشیده شده، مثلا:

 

 

ادامه مطلب: نشست شانزدهم- شنبه ۲۸ مهرماه ۱۳۹۷

رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب