بخش دوم: عصر پیشاهخامنشی – گفتار نخست: بافت جغرافیایی و تاریخی

بخش دوم: عصر پیشاهخامنشی

گفتار نخست: بافت جغرافیایی و تاریخی

عصر تاریخیِ پیشاهخامنشی ایران زمین از ۳۱۰۰ پ.م آغاز شده و تا ۵۵۰ پ.م (که آغازگاه خیزش کوروش بزرگ است) ادامه می‌‌یابد. در این دوران که دو و نیم هزاره به درازا می‌‌کشد، ایران زمین کانون تحول سبک زندگی کشاورزانه، فناوری فلز، تحول خط و شهرنشینی بوده است. تنها تمدن دیگر کره‌‌ی زمین در نیمه‌‌ی نخست این دوران (۳۱۰۰-۱۶۰۰ پ.م) مصر بوده است که از ابتدای کار به دولتی متمرکز و استوار دست پیدا کرد و کانون تحول دیوانسالاری متمرکز و فناوری معماری شد، که اولی از سازماندهی ارتشهای بزرگ و دومی از تداوم مستقیم عصر کلان‌‌سنگی نتیجه می‌‌شد.

با این همه مصریان در این دوران در عمل فاقد شهرنشینی بودند، تنها یک خط تصویری بسیار ابتدایی داشتند و بدنه‌‌ی جمعیت‌‌شان بردگانی بودند در خدمت حدود ۱۰٪ جمعیت که نیروی نظامی و دیوانسالاران فرعون را تشکیل می‌‌دادند. مصریان البته در هزاره‌‌ی دوم پ.م به تدریج شهرهایی پدید آوردند و در کل تاریخ‌‌شان حدود سی شهر در امتداد نیل و شاخابه‌‌هایش داشتند، که تقریبا همه‌‌شان مراکز دولتی و دیوانی محسوب می‌‌شدند.

در فاصله‌‌ی ۱۶۰۰ تا ۱۲۰۰ پ.م کم کم جوانه‌‌های زندگی کشاورزانه و نویسایی در سه تمدن دیگر ظهور کرد و در ۱۲۰۰ پ.م همزمان با فروپاشی عصر برنز در ایران زمین، جمعیتهای یونانی و لاتین کوچنده به بالکان و ایتالیا یکجانشین و کشاورز شدند و همزمان با ایشان چینی‌‌های عصر شانگ نویسایی و شهرنشینی را ابداع کردند و در آمریکای مرکزی هم تمدن اولمک شکل گرفت. بنابراین اگر بخواهیم دورنمایی از تاریخ جهان به دست دهیم، به سه تاریخ مهم می‌‌رسیم:

نخست: حدود ۳۱۰۰ پ.م که شهرنشینی، نویسایی، نظام سیاسی،‌‌ و استقرار کامل زندگی کشاورزانه در دو تمدن ایرانی و مصری تحقق یافت.

دوم: حدود ۱۲۰۰ پ.م که عصر برنز در ایران زمین به پایان رسید و عصر آهن آغاز شد. در همین هنگام نخستین نشانه‌‌های شهرنشینی و نویسایی در تمدن اروپایی و چینی و آمریکایی نیز آغاز شد.

سوم: سال ۵۵۰ پ.م که کوروش بزرگ خیزش خود را آغاز کرد و نخستین دولت فراگیر جهان را تاسیس کرد و این اولین دولتی بود که سراسر یک قلمرو تمدنی را زیر پوشش می‌‌گرفت. این دولت در عصر کمبوجیه پسر کوروش مصر را هم فتح کرد و نخستین دولتی شد که دو تمدن را در خود می‌‌گنجاند.

در دوره‌‌ی نخست که با تمرکز بر فناوری‌‌های ایران زمین عصر برنز خوانده می‌‌شود[1] و از ۳۰۰۰ تا ۱۲۰۰ پ.م ادامه مي یابد، نقشه‌‌ی جمعیتی و قومی ایران زمین به نسبت ساده بود. در این دوران

زیرسیستم‌‌ جمعیتی و فرهنگی در ایران زمین وجود داشت که می‌‌توان هریک را قومی دانست.

در حدود سال ۲۲۰۰ پ.م بحران بوم‌‌شناختی بزرگی ایران زمین را در نوردید و نزدیک به دو قرن به درازا کشید و عصر موسوم به مِگالایی[2] را در دوره‌‌ی زمین‌‌شناسی کواترنری آغاز کرد که تا به امروز ادامه یافته است. در این دوره‌‌ی دویست ساله موجهایی پیاپی از خشکسالی، سیل و توفان شن زمین را در خود غرقه کرد. این اغتشاش اقلیمی برای دولتشهرهای اولیه و جوامع یکجانشین نوپای ایران زمین و مصر پیامدهای وخیمی به دنبال داشت و به گسیختگی نهادهای اجتماعی و سیاسی دامن زد.

داده‌‌های دیرین‌‌بوم‌‌شناختی نشان می‌‌دهد که سراسر ایران زمین از این بحران لطمه دیده است. در گوشه‌‌ی جنوب شرقی ایران زمین شبکه‌‌ی فرهنگی سند و هامون و هیرمند از هم گسیخت و بخش عمده‌‌ی جمعیت شهرهای باستانی خالی از سکنه شد.[3] در غرب نیز جوامع مستقر در آسورستان و میانرودان دستخوش فروپاشی شدند[4] و این نشان می‌‌دهد که سراسر پهنه‌‌ی ایران زمین از خاور تا باختر با این آشوب اقلیمی دست به گریبان بوده است. در نتیجه جمعیتهایی که کشتزارها یا چراگاه‌‌های خود را از دست داده بودند به حرکت در آمدند و به مراکز شهری که تراکم بیشتری از خوراک و منابع در آن یافت می‌‌شد، هجوم بردند.[5] فروپاشی دولت اکد، به حرکت درآمدن اقوامی مانند آموروها و لولوبی‌‌ها و گوتی‌‌ها و همچنین نخستین موج مهاجرت بزرگ آریایی‌‌ها که سه قرن پس از فرو نشستن این بحران به شکل‌‌گیری دولتهای میتانی و کاسی و هیتی انجامید،‌‌ همگی پیامدهای این جریان بوده‌‌اند. در مصر هم پادشاهی کهن در همین زمان فرو پاشید و عصر فترت نخست آغاز شد و به این ترتیب می‌‌توان گفت در حدود ۲۲۰۰ پ.م با نوعی فروپاشی عمومی در هر دو تمدن بزرگ آن روزگار زمین روبرو هستیم.

یوهانا نیکولز در کتاب مهمش به نام «تنوع زبان‌‌شناختی در زمان و مکان» داده‌‌های جمعیت‌‌شناختی را با تبارشناسی زبانها ترکیب کرده تا به تصویری واقع‌‌بینانه از جایگیری زبانها در مکان و تداوم‌‌شان در زمان دست یابد.

 

 

  1. برنز تا ۱۶۰۰ پ.م در چین و اروپا رواج نیافت و کاربرد آن در مصر و آمریکا بسیار محدود بود. پایان عصر برنز (۱۲۰۰ پ.م) هم بر مبنای ایران زمین تعریف شده است. چون جایگزینی برنز با آهن تنها در این قلمرو رخ داد و اروپاییان تا ۹۰۰-۱۰۰۰ پ.م و چینیان و مصریان تا حدود زمان ظهور دولت هخامنشی همچنان در عصر برنز قرار داشتند. ↑
  2. Meghalayan age ↑
  3. Staubwasser et al., 2003. ↑
  4. Bar-Matthews, Ayalon, and Kaufman, 1997: 155–168. ↑
  5. Issar and Zohar, 2013: 135-150. ↑

 

ادامه مطلب: گفتار دوم: سومری‌‌ها

رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب

© همه حقوق تارنمای سوشیانس از آن شروین وکیلی است.