گفتار بیستم: سندی‌‌ها

گفتار بیستم: سندی‌‌ها

حوزه‌‌ی ایران جنوب شرقی اغلب در کتابها به اشتباه تمدن دره‌‌ی سند نامیده می‌‌شود. در حالی که تمدنی مستقل نبوده و زیرسیستمی از حوزه‌‌ی تمدن ایرانی است، و هسته‌‌ی مرکزی‌‌اش هم در دره‌‌ی سند نبوده و در اطراف دریاچه‌‌ی هامون قرار داشته است و شبکه‌‌ای از شهرها را در اطراف هیرمند و پنجاب و سند شامل می‌‌شده است. یعنی دقیقتر است اگر آن را فرهنگ یا زیرسیستم هامون-سند بنامیم. با این همه برای پرهیز از اشتباه گرفته شدن بومیان اولیه‌‌ی این منطقه با سیستانی‌‌ها و بلوچ‌‌ها و هندی‌‌ها که مهاجران آریایی بعدی در این مناطق هستند، به سنت رایج ایشان را سندی می‌‌نامیم، با گوشزد مجدد این نکته که لنگرگاه اصلی‌‌شان بلوچستان و سیستان بوده و نه دره‌‌ی سند.

احتمالا بزرگترین شهر در این مجموعه شهر سوخته بوده که بیش از ۱۵۰ هکتار از آن کاوش شده و تنها گورستان‌‌اش با ۲۵ تا ۴۰ هزار مقبره ۲۵ هکتار وسعت داشته است.[1] پس (یا شاید پیش) ‌‌از آن موهنجودارو در کرانه‌‌ی سند (۲۵۰ هکتار) قرار می‌‌گیرد و بعد هاراپا در غرب پنجاب (۱۵۰ هکتار)، دولاویرا[2] در منطقه‌‌ی کوچ در گجرات (۱۰۰ هکتار)، گانوِرین‌‌والا[3] در خولیستان پنجاب و راخی‌‌گَره[4] در هرات (هردو ۸۰ هکتار) قرار می‌‌گرفته و شهرهای مهم دیگری مثل موندیگَک در قندهار و کالیبَنگان در راجستان و سوتکَه‌‌کوه و کولی و کوت‌‌دیجی در آن اهمیت داشتند. بخش مهمی از این مراکز استقراری در کشمیر (مَندا، ) و پنجاب و گجرات (بابرکوت، شانخودار، خیره‌‌سرا، لوتِشوار، لوتال، شکارپور، گُلدار در باغ‌‌سرا) و بلوچستان (کوت بالا، مهرگَره، ناوشهر، سوخته‌‌کوه و سوتکاگان دور) و سند (چَنهودارو، کوت‌‌دیجی، لَرکان، پیرشاه جویرو و اونگار) و پشتونستان (رحمان دری، شری‌‌خان تراکی) قرار داشته و بنابراین گرانیگاهش در ایران شرقی قرار می‌‌گرفته‌‌ است، و نه در شبه قاره‌‌ی هند. جمعیت این منطقه در اوج شکوفایی فرهنگ دره‌‌ی سند به پنج میلیون نفر بالغ می‌‌شد[5] و شمار سکونتگاه‌‌های آن را تا هزار تخمین زده‌‌اند، اما تنها کمتر از صد ناحیه کاوش علمی شده‌‌اند. اینها البته روستاها و مراکز کوچک یکجانشینی بوده‌‌اند و در میان‌‌شان تنها پنج شهر بزرگ وجود داشته است.[6]

آنچه که تمدن دره‌‌ی سند نامیده شده، در واقع بیش از آن که به خود رود سند اتصال داشته باشد، به رود قاگَر- هَکرا وابسته بوده که در هزاره‌‌ی چهارم و سوم پیش از میلاد بسیار پرآب بوده و با تندبادهای موسمی و باران‌‌های فصلی برآمده از اقیانوس سیراب می‌‌شده است. این سیستم آبی هنوز هم در پاکستان امروزین وجود دارد، اما از میانه‌‌ی هزاره‌‌ی دوم پ.م به خاطر خشک شدن آب و هوا مانند امروز به صورت رودخانه‌‌ی فصلی در آمده و دست بالا در حدود ۱۹۰۰ پ.م خشک شده است و از همین هنگام شهرهای قلمرو سند به زوال و نابودی دچار شدند.[7] داده‌‌های برآمده از عکسبرداری ماهواره‌‌ای البته نشان می‌‌دهد که خشک شدن این رود بسیار زودتر آغاز شده و در حدود ۳۸۰۰ پ.م نشانه‌‌هایش وجود داشته است. یعنی اصولا فرهنگ دره‌‌ی سند در کرانه‌‌ی رودخانه‌‌ای در حال مرگ شکل گرفته است.[8] جمعیت سیستم رود سند احتمالا با آنچه در ایران غربی داشته‌‌ایم هم‌‌تراز بوده است. شهر سوخته که در فاصله‌‌ی ۲۸۰۰-۲۵۰۰ پ.م هشتاد هکتار وسعت داشت، احتمالا حدود شانزده هزار نفر را در خود جای می‌‌داده[9] و این با تخمین‌‌های موجود درباره‌‌ی دولتشهرهای سومری برابر است. البته این تخمین‌‌ها در دامنه‌‌ی وسیعی نوسان می‌‌کنند و برای همین شهر سوخته و همچنین شهرهای سومری جمعیتی پنج تا شش هزار نفره را نیز برشمرده‌‌اند.[10]

 

 

  1. Salvatori And Vidale, 1997: 177-181. ↑
  2. Dholavira ↑
  3. Ganweriwala ↑
  4. Rakhigarhi ↑
  5. McIntosh, 2008: 387. ↑
  6. Coningham and Young, 2015: 192. ↑
  7. Mughal, 2004. ↑
  8. Giosan et al., 2012: E1688–E1694. ↑
  9. هاوس، ۱۳۶۹: ۱۷۵. ↑
  10. فروزان‌فر، ۱۳۸۸: ۳۷. ↑

 

 

ادامه مطلب: گفتار بیست و یکم: بلخی‌‌ها

رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب

© همه حقوق تارنمای سوشیانس از آن شروین وکیلی است.