سوشیانس تارنمای رسمی شروین وکیلی
گفتار یازدهم: خط میخی هوری
قلمرو: شمال میانرودان، آسورستان،قفقاز و جنوب آناتولی
زبان: هوری 
(خانواده‌‌ی هوری-اورارتی)
دورهی رواج: ۱۱۰۰- ۲۴۰۰ تاریخی(۲۳۰۰-۱۰۰۰ پ.م)
دولت پشتیبان: هیتی، میتانی،دولتشهرهای پراکنده
آریایی‌‌هایی که از شمال به جنوب کوچ می‌‌کردند، در ایران غربی قلمروی را در اختیار گرفتند که پیشاپیش توسط بومیانی قفقازی‌‌نژاد مسکونی شده بود. بخشی از این بومیان به مناطق کوهستانی آناتولی و قفقاز کوچیدند و برخی دیگر در مناطق پست آسورستان و جنوب و مرکز آناتولی با نوآمدگان درآمیختند. درباره‌‌ی زبان این بومیان پژوهش‌‌هایی اندک انجام شده است. اما در این حد می‌‌دانیم که موزائیکی از زبان‌‌های گوناگون در سراسر ایران غربی وجود داشته که برخی‌‌شان شاید خویشاوند نبوده باشند، اما برای ساده شدن کار در غیاب داده‌‌های روشنگر همه را زیر عنوان «زبان‌‌های قفقازی» می‌‌گنجانم. دلیل این نامگذاری هم آن است که ساختارهای دستوری و واژگانی کهن این زبان‌‌ها در دوران ما تنها در قفقاز تداوم یافته است.
در ایران غربی اگر از جنوب به شمال پیش برویم به این زبان‌‌های قفقازی برمی‌‌خوریم که هر جفت‌‌شان تقریبا جهتگیری شرقی-غربی دارند: ایلامی و سومری، گوتی و لولوبی، مانایی و هوری، و اورارتی و حاتی. در میان اینها زبان‌‌های ایلامی و سومری بنیانگذار نویسایی بودند و گوتی‌‌ها و لولوبی‌‌ها و ماناها از خط و زبان اکدی برای نوشتن متون خود بهره بردند و متنی به زبان خویش به جا نگذاشته‌‌اند. اما هوری‌‌ها و اورارتی‌‌ها و حاتی‌‌ها خط اکدی را برگرفتند و زبان خویش را با آن نوشتند. یعنی مثل آریایی‌‌های نوآمده‌‌ی هیتی و میتانی و لوویایی عمل کردند.
در میان این زبان‌‌ها، هوری پیشتازِ وامگیری نویسایی بود. قوم هوری احتمالا در زبان خودشان «خوری» نامیده می‌‌شدند و همزمان با تثبیت دولت اکد (در حدود سال ۱۱۰۰/ ۲۳۰۰ پ.م) از شمال به جنوب کوچیدند و به حریم فرهنگی میانرودان وارد شدند. خاستگاهشان احتمالا قفقاز بوده و گسترش‌‌شان به سمت جنوب باید چند قرن پیشتر آغاز شده باشد. چون در این مقطع تاریخی بخش عمده‌‌ی آسورستان و قلمرو ماد بعدی را در اختیار دارند و در فاصله‌‌ی دریاچه‌‌ی اورمیه تا مدیترانه مستقر شده‌‌اند. حضور تاریخی‌‌شان در اسناد به این ترتیب از حدود سال ۱۱۰۰ (۲۳۰۰ پ.م) شروع می‌‌شود و تا حوالی سال ۲۴۰۰ (۱۰۰۰ پ.م) ادامه پیدا می‌‌کند. در حدود سال ۱۲۰۰ (۱۲۰۰پ.م) در جریان فروپاشی عصر برنز شهرهای بزرگ ایران غربی دچار ویرانی و تباهی شدند و در این میان زبان‌‌های هیتی، هوری و اوگاریتی نیز منقرض گشتند.
بعد از آن که دولت میتانی شکل گرفت، زبان هوری به عنوان زبان اصلی و رایج در این قلمرو تثبیت شد و حجمی چشمگیر از متون به آن زبان نوشته شدند. در این هنگام از زبان هوری قدیم که تا پیش از این رواج داشت، گویشی رسمی در قلمرو میتانی مشتق شد که به خاطر تمایز قایل شدن میان واکبرهای بلند و کوتاه (اِ/ ای یا اُ/ او) از گویش‌‌های پیشین متمایز بود. تقریبا در همین هنگام در قلمرو هیتی گویشی دیگر از زبان هوری رواج یافت که چنین تمایزی را نشان نمی‌‌داد، اما گرایش داشت واکبرهای کوتاه را به بلند تبدیل کند. همچنین یک زبان آمیخته‌‌ی هوری-اکدی در استان آراپا در قلمرو میتانی داشته‌‌ایم که به اسم گویش نوزی شهرت یافته است و جایگاهش تقریبا با کرکوک امروزین برابر است.
نامه‌‌ی توشراتا شاه میتانی به فرعون آمن‌‌حوتپ سوم،اسناد العمرنه، قرن بیستم تاریخی (ق ۱۴ پ.م)
در دوران پادشاهی اکد که نام و نشان این قوم تازه وارد تاریخ می‌‌شود، هنوز متنی به این زبان نوشته نشده و ردپای آن محدود است به فهرست‌‌هایی از نام‌‌ها و گاه کلمات هوری که در اسناد اکدی و میانرودانی ثبت شده‌‌اند. از حدود سال ۱۴۰۰ (۲۰۰۰ پ.م) نخستین متون هوری نوشته می‌‌شوند و این زبان نویسا می‌‌گردد. هوری‌‌ها برای نوشتن زبان خود از خط میخی اکدی استفاده می‌‌کردند و نخستین نمونه از متن‌‌هایی که به این ترتیب نوشته شده، به شهر اورکیش در شمال شرقی آسورستان تعلق دارد و در آن به شاه-کاهنی (اِندان) به نام «تیش‌‌آتال» (به هوری: 
) اشاره شده که بر این شهر فرمان می‌‌رانده است.
اورکیش احتمالا مرکزی مهم در نویسا شدن زبان هوری بوده باشد. چون از همین حدود سال ۱۴۰۰ (۲۰۰۰ پ.م) کتیبه‌‌ی دیگری به خط میخی هوری داریم که در آن شاهی به اسم آتال‌‌شِن که خود را شاه اورکیش و ناوار نامیده، در آن ایزد نرگال را بزرگ دانسته است. جالب آن است که این لوح امضای کاتب را هم بر خود دارد و در پایان آن نوشته شده «این صنعتِ شائوم‌‌شِن است».
لوح سنگی اورکیش با کهن‌‌ترین متن هوری موجود و شیری مفرغی که همراهش پیدا شده (لوور)، حدود سال ۱۴۰۰/ ۲۰۰۰ پ.م
لوح پی بنا از اورکیش، حدود سال ۱۴۰۰/ ۲۰۰۰ پ.م
متن‌‌های هوری در چندین شهر -مثل هاتوشاش، اوگاریت (رأس شمرا) و ساپینووا (اورتاکوی)- یافت شده‌‌اند که در قلمرو میتانی و هیتی جای دارند. در اسناد العمرنه‌‌ی مصر هم نامه‌‌هایی که شاهان میتانی به خط و زبان هوری به فرعون‌‌ها نوشته‌‌اند، کشف شده است که در میان‌‌شان نامه‌‌ی توشراتا به آمن‌‌حوتپ سوم یکی از طولانی‌‌ترین متن‌‌های هوری در دسترس است. این متن که پانصد سطر را در بر می‌‌گیرد، در ضمن بزرگترین لوح نوشته‌‌دار کشف شده تا به امروز نیز هست. تردیدی نیست که بزرگترین بایگانی از این اسناد نوشتاری هوری می‌‌بایست در پایتخت میتانی‌‌ها یعنی واشوکانی جای گرفته باشد، که هنوز شناسایی و حفاری نشده است.
خط میخی هوری ۳۴ نشانه‌‌ی «واکبر-همخوان) دارد و ۴۳ علامت «همخوان-واکبر» و «همخوان». علاوه بر اینها تعداد کمی نشانه برای «همخوان-واکبر-همخوان»ها وجود داشته و تعدادی بسیار اندک از رایج‌‌ترین شناسه‌‌های اندیشه‌‌نگار که اغلب از مرسوم‌‌ترین علامت‌‌های اکدی-سومری وامگیری شده‌‌اند. نویسه‌‌ی هوری گرایشی شدید به سمت حذف کردن نشانه‌‌های چندآوا و آواهای نوشته شده با چند نشانه دارد و می‌‌کوشد هر هجا را با علامتی یگانه جفت کند.[1]
- Daniels and Bright, 1996: 61-62. ↑
ادامه مطلب: گفتار دوازدهم: خط میخی اورارتی
رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب