گفتار چهاردهم: خط میخی اوگاریتی

گفتار چهاردهم: خط میخی اوگاریتی

قلمرو: آسورستان

زبان: کنعانی

دوره‌‌ی رواج: ۲۰۰۰- ۲۳۰۰ تاریخی(۱۴۰۰- ۱۱۰۰ پ.م)

دولت‌‌ پشتیبان: دولتشهر اوگاریت

در قرون پایانی عصر برنز در ایران غربی موزائیکی از اقوام سامی استقرار یافته بودند که یکی از مهمترین‌‌هایشان آموری‌‌ها یا سامی‌‌های غربی بودند. همین قوم بودند که یکی از عناصر اصلی برسازنده‌‌ی دولت بابل باستان بودند، هرچند در آن منطقه زبان و خط اکدی را وامگیری کردند. در میان شاخه‌‌های آموری، تنها گویشی که به صورت نوشتاری ثبت شده، به مردمی مربوط می‌‌شود که در دولتشهر باستانی اوگاریت واقع در شمال سوریه‌‌ی امروز و منطقه‌‌ی لاتَکیه می‌‌زیستند. این شهر بندری کهن امروز تپه‌‌ی باستانی رأس شمرا نامیده می‌‌شود و مرکزی مهم در تحول خط الفبایی محسوب می‌‌شده است.

مردم اوگاریت بی‌‌تردید به یکی از شاخه‌‌های زبان سامی شمال غربی سخن می‌‌گفته‌‌اند و احتمالا زبان‌‌شان شکلی از آموری کهن بوده است. در حدود سال ۲۰۰۰ (۱۴۰۰ پ.م) مردم اوگاریت برای نوشتن زبان خود نوعی خط میخی الفبایی پدید آوردند که نیای اصلی همه‌‌ی خطهای الفبایی بعدی محسوب می‌‌شود. این خط سی نشانه داشت که تقریبا دست‌‌نخورده در خط فنیقی باقی مانده و به خط‌‌های زاده شده از آن -آرامی، کنعانی، سریانی، عبری، یونانی، لاتین، حبشی- انتقال یافته است.

خط اوگاریتی با شیوه‌‌ی خط میخی اکدی-سومری با فشردن نوک قلم نی بر لوح گلی نوشته می‌‌شد، ولی علایمش به کلی متفاوت بود و به ازای هر همخوان و واکبر بلند نشانه‌‌ای ساده داشت. شکل و ساختار این نشانه‌‌ها به کلی با سایر خطوط میخی متفاوت است. این خط واکبرهای بلند (آ، ای، او) را هم به صورت مشتق‌‌هایی از الف ثبت می‌‌کرده و بیشتر برای نوشتن اسم‌‌های خاصی از زبان‌‌های دیگر به کار می‌‌گرفته است. نویسه‌‌ی اوگاریتی یک نشانه‌‌ با ارزش آوایی ناشناخته هم داشته که احتمالا صدایی بین «س» و «ص» داشته است.^[1] همچنین در ابتدای کار تمایزی میان «الف/ همزه» و «عین» وجود نداشته و انگار هردو با یک علامت نوشته می‌‌شده‌‌اند. سه حرف پایانی این سیاهه‌‌ی علایم احتمالا برای نمایش واج‌‌های زبان‌‌های دیگر به کار گرفته می‌‌شده است و همخوان‌‌های حلقی را در ترکیب با واکبرها نمایش می‌‌داده است.

خط اوگاریتی از چپ به راست نوشته می‌‌شده و از این نظر با خطهای سامی بعدی تفاوت دارد. تنها نقطه‌‌گذاری‌‌ رایج هم نشانه‌‌ای بوده که با آن کلمات را از هم جدا می‌‌کرده‌‌اند. اولین نشانه از ترتیب ابجد در حروف الفبا به همین زبان و خط باز می‌‌گردد و بر لوحی نوشته شده که در رأس شمرا یافت شده و قدمتش به سال ۲۰۰۰ ( ۱۴۰۰ پ.م) باز می‌‌گردد.^[2] درباره‌‌ی شکل‌‌گیری ترتیب ابجد در گفتاری دیگر به تفصیل خواهم نوشت.

در نویسه‌‌ی اوگاریتی تمایز مشخصی بین دو نماد میخی خمیده () و راست () دیده می‌‌شود. این شاید با دوقطبی مشابهی ملازم باشد که در خط گبلی می‌‌بینیم و در آن نمادهای خطی و دایره‌‌ای در برابر هم قرار می‌‌گیرند. در خط سامی قدیم که در فنیقی تثبیت شده، سه حرف به شکل دایره نوشته می‌‌شده و اینها همان است که در خط لاتین و یونانی به تبدیل شده‌‌اند. همین حروف را در اوگاریتی با نماد خمیده نشان می‌‌داده‌‌اند: «ع/ أ» ( ) و «ق» ( ) و «ط» ( ). سایر حروف اوگاریتی هم به خط فنیقی بعدی شباهتی نمایان دارند. مثلا «س» (h) در فنیقی- یونانی به صورت نوشته می‌‌شده، یا «و» را به صورت w می‌‌نوشته‌‌اند که در یونانی به Y تبدیل شده است. مشابه این را در حروف «پ» ( ) و «ث» ( ) می‌‌بینیم.

الفبای اوگاریتی

داده‌‌های فراوانی داریم که نشان می‌‌دهد طبقه‌‌ی کاتب در دولتشهر اوگاریت دوزبانه بوده و علاوه بر خط الفبایی میخی اوگاریتی، به خط و زبان اکدی نیز تعلیم می‌‌دیده‌‌اند. این امر به ویژه با یافته شدن لوح‌‌های مشق کاتبان تایید می‌‌شود که هم کلمات الفبایی اوگاریتی و هم اندیشه‌‌نگار-هجانگارهای اکدی را بر خود دارند.^[3] این را هم باید در نظر داشت که در اوگاریت قدیم که زادگاه خط الفبایی میخی بود، همچنان کاتبانی که به اکدی می‌‌نوشتند دست بالا را داشتند و در میان مدرسه‌‌های سوادآموزی به کاتبان نسبت آنها که زبان و خطشان میخی اکدی بود، بیست برابر آنهایی بود که به نوشتن به خط میخی الفبایی اوگاریتی را آموزش می‌‌داده‌‌اند.^[4] یعنی این خط دومی ابداعی محلی و تا قر‌‌ن‌‌ها سبکی حاشیه‌‌نشین بوده است.

هرچند کتیبه‌‌های الفبایی بازمانده از این دولتشهر نسبت به کل محتوای نوشتاری آنجا در اقلیت محض قرار دارد، با این حال بایگانی مهم و چشمگیری را تشکیل می‌‌دهد. نزدیک به ۱۵۰۰ سند با خط میخی الفبایی از اوگاریت کشف شده^[5] که نشانگر رواج و تداوم این سنت نوشتاری است.

نمونه‌‌ی خط میخی اوگاریتی