گفتار بیست و هفتم: خط گرجی

گفتار بیست و هفتم: خط گرجی

قلمرو: قفقاز، آناتولی

زبان: خانواده‌‌ زبان‌‌های خانواده‌‌ی گرجی

دوره‌‌ی رواج: ۳۸۰۰-۵۴۰۰ تاریخی(۴۲۰- ۲۰۲۰ م.)

دولت‌‌ پشتیبان: ساسانی، عثمانی،جمهوری گرجستان

خط گرجی ( ) ساختاری الفبایی دارد و مثل ارمنی با حروف جدا از هم به صورت سطری از چپ به راست نوشته می‌‌شود. این خط هم در دوران ساسانی و حدود سال ۳۸۱۰ (۴۳۰م.) ابداع شد و مسیحیان آن را برای نوشتن متون دینی‌‌شان به زبان گرجی به کار گرفتند. احتمالا پیوند نزدیک‌‌تری میان خط گرجی و نویسه‌‌ی کهن‌‌ترِ مهری وجود داشته، که گفتیم پیش از قرن ۳۹ (ق ۵م.) در میان مردم قفقاز رایج بوده است.

شاهدی که در این مورد در دست داریم، به گزارش گرجیان از خاستگاه خطشان بازمی‌‌گردد. می‌‌گویند آفرینند‌‌ه‌‌ی این نویسه فرناباز اول پارسی بوده، و او کسی است که پس از حمله‌‌ی اسکندر مقدونی پادشاهی کارتلی را در قفقاز بنیان نهاد و در حدود سال ۳۱۰۰ (۲۸۰ پ.م) بر این قلمرو فرمان می‌‌راند. این مقطع تاریخی با الگویی که برای موج‌‌های زایش خط یافته و پیشنهاد کرده‌‌ام سازگاری دارد و در این حال نیای اولیه‌‌ی خط گرجی همزمان با نویسه‌‌هایی مثل پارتی و بلخی و الیمایی و نبطی زاده شده و پیامد فروپاشی نظام دیوانی یکپارچه‌‌ی هخامنشیان و تجزیه‌‌ی دیوانسالاری به دربارهای محلی بوده است.

نویسه‌‌ی امروزین به هر روی در حدود دوران بهرام گور و یزدگرد دوم ابداع شده است و تقریبا با خط ارمنی همزمان است. این خط در ابتدای کار ۳۸ نشانه داشت. امروز اما شکل ساده‌‌ شده‌‌ی آن را با ۳۳ علامت می‌‌نویسند، هرچند در خط مینگرلی هنوز ۳۶ نشانه کاربرد دارد. زبان لاز را هم با ۳۳ نشانه از همین الفبا می‌‌نویسند. حروف گرجی مثل ارمنی به هم متصل نمی‌‌شوند و به صورت سطری از چپ به راست نوشته می‌‌شوند.

درباره‌‌ی خط گرجی هم باز آن را به یونانی منسوب ساخته‌‌اند که سخنی ناپذیرفتنی است. چون اتفاقا در قلمرو گرجستان زبان و خط یونانی رواجی نداشته و حتا در دوران اسکندر هم مقدونیان ویونانی زبان‌‌ها نتوانستند به قفقاز رخنه کنند. تماس تجاری و فرهنگی دیرپایی میان گرجیان و ارمنیان البته وجود داشته، اما در این میان قفقاز که در بافت تمدن ایرانی جای داشته و به انبوهی از نویسه‌‌های گوناگون و جنبش‌‌های فرهنگی درآمیخته بوده، بیشتر صادر کننده‌‌ی معنا بوده تا وارد کننده‌‌اش.

به عنوان مثال در همان مقطعی که گذار از خطوط قدیم به جدید در قفقاز رخ داد و خط ارمنی و گرجی پدید آمد، در قلمرو تمدن ایرانی دین‌‌های مهم مانوی و مزدکی ظهور کرد و نسخه‌‌هایی بسیار متنوع از آیین‌‌های مانوی و گنوسی و مسیحی رواج یافت، در حالی که در قلمرو بالکان و اروپای یونانی‌‌زبان تنها دین مسیح رواج داشت و آن هم با سرکوب کافرکیش‌‌ها و مشرک‌‌ها و فرقه‌‌های غیر راست‌‌کیش به دست کلیسای مستقر، مدام با یکنواخت‌‌سازی و رقیق شدن فزاینده‌‌ی معنا دست به گریبان بود. در شرایطی که یونانیان تازه به طور رسمی به مسیحیت گرویده و فیلسوفان و اندیشمندان‌‌شان به ایران می‌‌گریختند یا کشته می‌‌شدند، بسیار بعید است جریانی فرهنگی از آنسو به سمت قفقاز وجود داشته باشد، در حدی که متغیری کلیدی مثل خط را دگرگون سازد.

مقایسه‌‌ی الفباها در سه خط گرجی

آنچه خط گرجی خوانده می‌‌شود در واقع سه نویسه‌‌ی شبیه به هم است که می‌‌تواند همچون سه خط مجزا نگریسته شود. قدیمی‌‌ترینِ این نویسه‌‌ها «آسُومتاوْرولی» ( یعنی: سرِ نامه) یا «مْرْگْوالی»( یعنی: گِرد) نامیده می‌‌شود و قدیمی‌‌ترین اثر بازمانده از آن کاشی‌‌کاری‌‌های چهارگانه‌‌ است که در فاصله‌‌ی سال‌‌های ۳۸۱۰ تا ۳۹۱۲ (۴۳۰- ۵۳۲م.) در صومعه‌‌ی تئودور مقدس در منطقه‌‌ی بیرالقوت آسورستان و شش کیلومتری جنوب شرقی اورشلیم نقش شده است. این نبشته از مردی به اسم پیتر ایبری (قفقازی) و پدرش و پدربزرگش پاکور و خویشاوندش گری‌‌هورمزد نام می‌‌برد. از این نام‌‌ها روشن می‌‌شود که گرویدن به دین مسیح در خانواده‌‌ی پیتر تازه بوده و احتمالا پیتر لقب سفارش دهنده‌‌ی این کاشی‌‌کاری بوده است. چون پدربزرگ و خویشاوندش نام‌‌هایی پارتی و زرتشتی دارند.

اولین کتیبه‌‌ی بیرالقوت و متنش، سال ۳۸۱۰ (۴۳۰ م.)^[1]

سومین کتیبه‌‌ی بیرالقوت و متنش ، سال ۳۹۱۲ (۵۳۲م.)^[2]

چنان که گفتیم درباره‌‌ی خاستگاه خط آسُومتاوْرولی اختلاف نظرهایی در کار است. سنت رسمی گرجیان فرناباز پارسی را ابداع کننده‌‌ی آن می‌‌داند و راپ آن را رونوشتی از اساطیر کهن ایرانی می‌‌داند که در آن شاهان دیرینه برسازندگان تمدن و فرهنگ بوده‌‌اند.^[3] در مقابل تاماز کمرتلیدزه می‌‌گوید این سنت بر حقیقتی استوار شده و به رواج خط آرامی در دوران پیشامسیحی دلالت می‌‌کند.^[4]

چند خاستگاه‌‌های خارجی هم برای این خط اولیه‌‌ی گرجی در نظر گرفته‌‌اند. برخی گزارش کوتیون در این مورد که ماشتوتس این خط را هم ابداع کرده را جدی گرفته و آن را همچون حقیقتی نقل کرده‌‌اند.^[5] این برداشت البته در میان اغلب متخصصان و خود گرجی‌‌ها پذیرفته شده نیست و روشن است که این دو خط با قدری فاصله شکل گرفته‌‌اند و ارتباطی با هم ندارند. اندرکنش بین نویسه‌‌ها البته امری طبیعی است و باید مورد تحلیل واقع شود، اما این اندرکنش در یک بستر فرهنگی مشترک انجام می‌‌پذیرد و درباره‌‌ی گرجستان که بخشی از ایران زمین بوده، طبعا تاثیر خط آرامی و به ویژه اوستایی که خطهای رسمی ملی و دینی گرجستان بوده، جای توجه دارد. خط ارمنی نیز بی‌‌شک اثرگذار و مهم بوده، اما بیشتر همچون روندی موازی و خطی خواهری می‌‌تواند نگریسته شود. ناگفته نماند که در برخی از جنبه‌‌های نگارش این خط آغازین گرجی از جمله خوشنویسی‌‌اش ردپای آشکار نفوذ مانویان نیز دیده می‌‌شود.

عنوان «انجیل متی» به خط آسومتاورولی با خوشنویسی احتمالا متاثر از حروف سانسکریت

از قرن ۴۳ (ق ۹م.) خط دیگری به اسم «نوسْخوری» ( ، یعنی: اختراع شده/ برنامه‌‌ریزی شده) به تدریج رواج یافت و خط آسومتاورولی را به حاشیه راند. قدیمی‌‌ترین نمونه‌‌ی آن را می‌‌توان در کتیبه‌‌ی کلیسای آتنی سیونی دید که به سال ۴۲۱۴ (۸۳۵ م.) مربوط می‌‌شود. در این کتیبه روشن است که نوسخوری از دگردیسی خط کهن‌‌تر آسومتاورولی ایجاد شده است. قدیمی‌‌ترین نسخه‌‌ی کتابی با این خط به حدود سی سال بعد از این مربوط می‌‌شود.

این خط به زودی با آسومتاورولی درآمیخت و برای نوشتن متون مذهبی به کار گرفته شد. به ویژه حروف بزرگ خط کهن‌‌تر که خوشنویسی هم داشت در خط نو نفوذ کرد و به نویسه‌‌ای ترکیبی منتهی شد که «خوتْسوری» ( ، یعنی کشیشانه) خوانده می‌‌شود.

طبق معمول طی دهه‌‌های اخیر عده‌‌ای هم پیدا شده‌‌اند و خاستگاه خط گرجی را ارمنی دانسته‌‌اند. این برداشت هم به اندازه‌‌ی یونانی‌‌تبار پنداشتن خط ارمنی سست و بی‌‌پایه است. استدلال اصلی این افراد آن است که ترتیب حروف در گرجی و یونانی همسان است،^[6] که این البته امری بدیهی است، چون یونانی از فنیقی مشتق شده و همه‌‌ی نویسه‌‌های مشابه از جمله آرامی و سریانی و عربی هم ترتیبی مشابه دارند.

رایج‌‌ترینِ این سه نویسه «مْخِدْرولی» ( ) نام دارد که از همه جدیدتر است و امروز خط رسمی کشور گرجستان است. «مخدرولی» یعنی «شهسواری» و الفبایی است که حروفش دو شکل کوچک و بزرگ دارند. حروف بزرگ (مْتاوْرولی: ) اغلب برای نوشتن کلمات مهم در جمله یا اسم‌‌های خاص به کار گرفته می‌‌شود. در فاصله‌‌ی سال‌‌های ۵۲۵۰ تا ۵۳۰۰ (۱۸۷۰-۱۹۲۰م.) که گرجستان زیر سلطه‌‌ی روسیه‌‌ی تزاری بود، نوشتن کل متن با آن رواج یاف. اما امروز متون را با حروف کوچک مخدرولی می‌‌نویسند.

کهن‌‌ترین نمونه از خط شهسواری کتیبه‌‌ایست در کلیسای آتِنی سیونی و به سال ۴۳۶۱ (۹۸۲م.) مربوط می‌‌شود. حدود صد سال فرمان سلطنت باگرات چهارم شاه گرجستان نیز با همین خط نوشته شده است. بعد از آن این خط به نویسه‌‌ی درباری پادشاهی گرجستان تبدیل شد و برای نوشتن متون غیرمذهبی کاربرد یافت. بعد از ورود صنعت چاپ به گرجستان این خط بیش از همه از مجرای کتاب‌‌ها و نشریه‌‌های چاپی به گردش درآمد و به سرعت خطهای دیگر گرجی را از میدان به در کرد. شکل دستخطی مخدرولی حروفی با انحناهای بیشتر و خطوط آزادتر دارد و در خوشنویسی هم شکل‌‌های متنوعی به خود می‌‌گیرد. مثلا «دا» به معنای «و» را در این خط چنین می‌‌نویسند:

با خط گرجی نیز مثل ارمنی زبان‌‌های دیگر را می‌‌نوشته‌‌اند. نسخه‌‌ای از انجیل پارسی به خط گرجی نمونه‌‌ای مشهور از آن است. همچنین طی قرون گذشته با این خط متن‌‌هایی به زبان آسی، ابخازی، آواری، ارمنی، روسی، ترکی و داغستانی هم نوشته شده است.

دستخط آرخیل ایمرتی شاه گرجستان به خط مخدرولی، حدود سال ۵۰۵۰ (۱۶۷۰م.)