سوشیانس تارنمای رسمی شروین وکیلی
گفتار سی و یکم: خط سیدهام
قلمرو: ایران شرقی(از شمال غربی هند تا آسیای میانه)
زبان: سانسکریت
دوره‌‌ی رواج: ۳۹۳۰ – ۳۶۰۰ تاریخی(حدود ۵۵۰- ۱۲۰۰ م.)
دولت پشتیبان: کوشانی، اشکانی،ساسانی، گورکانی، استعمار انگلستان
خط سیدْهام یکی از نویسه‌‌هایی است که در میانه‌‌ی دوران ساسانی از خط گوپتا زاده شد و به طور خاص برای نوشتن متون بودایی سانسکریت به کار گرفته شد. «سیدْهام» به معنای «کامل» است و از آنجا آمده که بالای بسیاری از این متن‌‌ها عبارت «سیدْهام اَسْتو» (کامل باد!) نوشته می‌‌شده است. این خط در ایران شرقی گسترش یافت و از راه سغد و خوارزم در راه ابریشم به گردش افتاد و سراسر قلمرو تمدن چین را درنوردید. به شکلی که نمونه‌‌هایی فراوان از آن در شرق چین و کره کشف شده‌‌اند و یکی از خوشنویسان نامدارش ژاپنی است. این خط پیوندی مستقیم با آیین بودایی تانترا داشته و هرجا که این دین رواج یافته، ریشه بسته است.
داستان ورود این خط به ژاپن هم چنین بود که در سال ۴۱۸۵ (۸۰۶م.) راهب نامداری به اسم کوکائی که برای یادگیری متون بودایی به چین رفته بود، به سرزمین خود بازگشت، در حالی که این خط را از مکتب استادی کشمیری به اسم پراجنا فرا گرفته بود. در این هنگام پس از استقرار دولت عباسی و پیشروی اسلام در ایران شرقی مسیرهای زیارتی بوداییان که به طور سنتی از چین به خوارزم و بلخ و از آنجا تا بامیان و گنداره ادامه می‌‌یافت، دستخوش اختلال شده بود.
حدود یک قرن بعدتر چینی‌‌ها هم به رونق ادیان ایرانی در سرزمین‌‌شان واکنش نشان دادند و کوشیدند سه دین مهم مانوی و زرتشتی و بودایی را که در این قلمرو فراگیر شده بودند، محدود سازند. در نتیجه مانویان و زرتشتیان به شدت تحت پیگرد قرار گرفتند و تقریبا منقرض شدند و بوداییان هم به جوامعی محلی و منزوی بدل شدند و ارتباط اندام‌‌وار پیشین خود را با ایران شرقی از دست دادند. در نتیجه گذار خط دینی بوداییان به دوه‌‌ناگری که در قرن ۴۴ (ق ۱۰ م.) رخ داد و شاخه‌‌زایی‌‌های بعدی این نویسه، در برخی از نقاط از جمله ژاپن انعکاس پیدا نکرد و بوداییان این نواحی به همان خط سیدهام وفادار باقی ماندند. این خط در ژاپن «بُنجی» (梵字) و در چین «شی‌‌تان وِن‌‌زی» (悉曇文字) نامیده می‌‌شود.
خط سیدهام هم مثل دوه‌‌ناگری و باقی خطهایی که در زبان‌‌های هندی شکل گرفتند، عقبگردی به خط هجایی را نشان می‌‌دهد. هر حرف این نویسه همخوانی را با واکبری (اغلب آ) ترکیب می‌‌کند و از علایم سجاوندی دیگر برای نمایش واکبرها استفاده می‌‌کند. دلیلش هم آن است که هدف اصلی این خط ثبت دقیق خوانش مانتراهای بودایی بوده که حامل نیرویی جادویی قلمداد می‌‌شده‌‌اند. این خط از چپ به راست و در سطرهایی از بالا به پایین نوشته می‌‌شده، اما در قلمرو چین گاهی مثل متون چینی و ژاپنی به طور عمودی از بالا به پایین هم قرار می‌‌گرفته است.
الفبای سیدهام
گانش گردیز، کابل، حدود سال ۴۰۰۰ (۶۰۰ م.) 
خوشنویسی حروف سیدهام به قلم کوکائی، حدود سال ۴۲۰۰ (۸۲۰م.)
متن پایه‌‌ی تندیس گانش گردیز، کابل، حدود سال ۴۰۰۰ (۶۰۰ م.)
متن سوترای کوتاه سوکاوَتیوْیوهَه به خط سیده ام همراه با نویسه‌‌ی کاتاکانا و کانجی، سال ۵۱۵۲ (۱۷۷۳م.)
مقایسه‌‌ی برخی از حروف در سیدهام و ناگری و شاردا
متنی به زبان سانسکریت و خط سیدهام
سوترای قلب (پرَجْناپارَمیتا هریدَیَه سوترَه) به خط سیدهام، نوشته شده در سغد، قرون آغازین اسلامی
الگوی انتشار خطهای مشتق از آرامی در جنوب غربی ایران زمین و الگوی انتشارشان در قلمرو چین و شبه‌‌قاره‌‌ی هند
دعای بودایی پراتیسارَه مانترَه به خط سیدهام، چینِ دوران تانگ، سال ۴۳۰۶ (۹۲۷ م.)
دعای بودایی مَهاپرَتیَنگیرا مانترَه به خط سیدهام، چینِ دوران تانگ، سال ۴۳۵۰ (۹۷۱ م.)
ادامه مطلب: گفتار سی و دوم: خط کوفی
رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب