گفتار چهارم: خط حبشی

گفتار چهارم: خط حبشی

قلمرو: حبشه

زبان: زبان‌‌های خانواده‌‌ی حبشی-سامی و نیلی-صحرایی

دوره‌‌ی رواج: سال ۳۵۰۰- ۵۴۰۰ تاریخی (۱۰۰- ۲۰۲۰ م.)

سلسله‌‌های پشتیبان: پادشاهی حبشه

چنان که گفتیم نویسا شدن زبان سبایی در دوران هخامنشی تحقق یافت و الفبای سبایی تقریبا همزمان در پهنه‌‌ی وسیعی کاربرد یافت که یمن، حبشه، جیبوتی و اریتره را زیر پوشش می‌‌گرفت. با این حال نقشه‌‌ی زبانی این منطقه پیچیده‌‌‌‌تر و کهن‌‌تر از آن بوده که بتوان با نفوذ زبان سبایی توضیحش داد. دست کم از حدود سال ۱۴۰۰ (۲۰۰۰ پ.م) زبان‌‌های سامی در منطقه‌‌ی اریتره و حبشه رواج داشته‌‌اند^[1] و زبان گئز را هم امروز در خانواده‌‌ی زبان‌‌های عربی جنوبی رده‌‌بندی نمی‌‌کنند. هرچند با سبایی آمیختگی‌‌ شدیدی دارد.^[2]

خط گِئِز در قرن ۳۵ (ق ۱م.) در حبشه شکل گرفت و تا به امروز کارکرد خود را حفظ کرده است. زبان‌‌های نیل-صحرایی و آفرو-آسیایی مستقر در شمال شرقی آفریقا با این خط نویسا شده‌‌اند، که نمونه‌‌هایش عبارتند از گئز و اَمهَری و تیگْرینْیا و گوراگیگْنا و حَراری. زبان‌‌های سامی حبشه که شمارشان به بیش از بیست می‌‌رسد نیز با همین نویسه ثبت می‌‌شوند.

خط گئز الفبایی-هجایی است. یعنی در ابتدای کار الفبایی ساده بوده و تنها همخوان‌‌ها را نشان می‌‌داده است. این خط از راست به چپ نوشته می‌‌شد و در قرن ۳۵ (ق ۱ م.) در حبشه پدیدار شد و دنباله‌‌ی مستقیم خط سبایی بود که پیشتر در این قلمرو رواج داشت. بعدتر در قرن ۳۸ (ق ۴ م.) حروفی برای نمایش واکه‌‌ها و ترکیب‌‌هایشان با همخوان‌‌ها را هم زاده است. این خط در اصل برای نگارش متون مسیحی کاربرد داشته و خط دینی کلیساهای حبشه و اریتره است. در زبان امهری و تیگرینیا به همین خاطر آن را «فیدال» می‌‌نامند که یعنی «نص، متن مقدس»، و کلیسای ارتدوکس حبشه و اتیوپی خاستگاه آن را الاهی می‌‌دانند. زبان‌‌های آفریقایی گوناگونی هم در طی تاریخ با این خط نوشته شده‌‌اند، اما طی دو قرنی که استعمار مستقیم و وحشیانه‌‌ی اروپاییان در آفریقا برقرار بود، سنت نویسایی کهن در میان‌‌شان منسوخ شد و الان اغلبشان با الفبای لاتینی نوشته می‌‌شوند. تا حدودی زیر تاثیر نویسه‌‌های اروپایی امروز گئز را هم از چپ به راست می‌‌نویسند. نویسه‌‌ی گئز ۲۶ حرف برای همخوان‌‌ها دارد و این سه‌‌تا (ض، ص، گ) کمتر از خط سبایی است و دو حرف «ط» و «ز» را هم فاقد است. در مقابل دو حرف تازه -«پَیْت»: ጰ با صدای ص و «پِسَه»: ፐ با صدای ط- بدان افزوده شده‌‌اند.

تومار دعای مسیحی به خط گئز، با نقاشی سنت سیسینیوس که دیوِ وَرزَلْیا را می‌‌کشد.