گفتار چهارم: خط اویغوری کهن

گفتار چهارم: خط اویغوری کهن

قلمرو: ترکستان و غرب چین

زبان: ترکی اویغوری

دوره‌‌ی رواج: حدود ۴۲۰۰ تا ۵۲۰۰ تاریخی(حدود ۸۰۰– ۱۸۰۰ م.)

دولت‌‌ پشتیبان: شاهان اویغور ترکستان پو کاشغر

خط اویغوری کهن برای نوشتن شکلی از زبان ترکی باستانی به کار گرفته شده که در ترکستان و ختای و ختن رواج داشته و شاخه‌‌ای موازی و خویشاوند با زبان ترکی کهن رایج در مغولستان بوده است. چنان که گفتیم، ترکان در مغولستان خط سکایی پیشینی که از سغدی و پهلوی مشتق شده بود را به کار گرفتند و نویسه‌‌ی اورخون را پدید آوردند. اما احتمالا کمی پیش از ایشان در نواحی نزدیکتر به ایران خط سغدی در میان قوم ترک رواج یافته بود و این همان است که نویسه‌‌ی اویغوری کهن را ایجاد کرده است. این نویسه شکلی از خط سغدی است که برای نوشتن ترکی به کار گرفته می‌‌شد و خاستگاهش منطقه‌‌ی تورفان در ترکستان بوده است. این خط به زودی در میان اقوام ترک در سراسر ترکستان و ختای و ختن و همچنین استان‌‌های چینی گانسو و شیان انتشار پیدا کرد.

کهن‌‌ترین نمونه‌‌ها از خط اویغوری کهن به دهه‌‌ی ۴۲۲۰ (۸۴۰م.) باز می‌‌گردد و در قلمرو پادشاهی قوچو یافت شده که یک طبقه‌‌ی جنگاور و اشرافی آریایی تخاری‌‌تبار و توده‌‌ی مردمی اویغور داشته‌‌اند. این خط تا هزار سال بعد دوام آورد و آخرین نمونه‌‌هایش تا قرن ۵۱ (ق ۱۷م.) پیش می‌‌آید. بعد از آن در پی نفوذ استعمار در منطقه و شکسته شدن اقوام شکل مادری این خط منسوخ شد، اما نسخه‌‌هایی دختری از آن در قالب خط مغولی و مانچو به بقای خود ادامه دادند. هردوی این خطها هنوز زنده هستند و خط مانچو در دوران آخرین سلسله‌‌ی امپراتوران چین تا نیمه‌‌ی قرن بیستم میلادی یکی از خطهای رسمی دربار چین بوده است.

خط اویغوری کهن بسیار به سغدی شبیه بوده و مانند آن به صورت سطری و از راست به چپ نوشته می‌‌شده است. دو خط مغولی و مانچو به صورت ستون‌‌های عمودی نوشته می‌‌شوند و از این نظر زیر تاثیر نویسه‌‌های چینی قرار دارند.

الفبای اویغوری

قرارداد مالیاتی دوره‌‌ی امپراتوری چینگ

بخشی از فتح‌‌نامه‌‌ی اوتلوک‌‌بلی که سلطان محمد فاتح بعد از غلبه بر آق‌‌قویونلو به خط اویغوری و ترکی-پارسی نوشته، سال ۴۸۵۲ (۱۴۷۲م.)

کهن‌‌ترین نمونه‌‌های ثبت شده از الفبای ترکی: بالا) کتیبه‌‌ی ریوکُوکو، ثبت فهرست برخی از حروف ترکی در کتیبه‌‌ای از قرن ۴۲ (ق ۸م.)؛ پایین) کتیبه‌‌ی تویوک، برابرنهی الفبای ترکی کهن با اویغوری کهن در کتیبه‌‌ای از قرن ۴۴ (ق ۱۰م.)

ادامه مطلب: گفتار پنجم: خط مغولی

رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب