گفتار سوم: خطهای ایبریا

گفتار سوم: خطهای ایبریا

قلمرو: اسپانیا

زبان: زبان‌‌های سلتی

دوره‌‌ی رواج: سال ۳۰۰۰- ۳۵۰۰ تاریخی(۴۰۰ پ.م- ۱۰۰م.)

سلسله‌‌های پشتیبان: امیرنشین‌‌های محلی

گوشه‌‌ی جنوب غربی اروپا در لاتین ایبریا نامیده می‌‌شده و کشورهای کنونی اسپانیا و پرتغال را در بر می‌‌گیرد. مردم بومی این منطقه در هزاره‌‌ی سوم تاریخی (هزاره‌‌ی اول پ.م) به همین خاطر ایبری نامیده می‌‌شوند. مردم این سرزمین آمیختگی‌‌هایی با سلتی‌‌های هندواروپایی داشتند که از شمال می‌‌آمدند، و فنیقی‌‌ها و کارتاژی‌‌های سامی و یونانی‌‌هایی که از جنوب و شرق به آن سو می‌‌کوچیدند. در ابتدای کار همین مهاجران فنیقی بودند که خط و نویسایی را به این منطقه وارد کردند.

گذشته از متونی به خط یونانی و لاتین که در دوران‌‌های بعدی در ایبریا نوشته شد، دو نویسه‌‌ی باستانی پیشتاز هم در این منطقه داشته‌‌ایم که ایبریایی شمال شرقی و جنوبی نامیده می‌‌شوند. در قرن ۲۹-۳۰ تاریخی (ق ۵-۴ پ.م) نخستین نشانه‌‌های خط در این قلمرو پدید آمد. بنابراین نویسا شدن ایبریا در عصر هخامنشی قرار می‌‌گیرد و کارگزارانش کوچندگان فنیقی هستند. یعنی آن را باید حد باختریِ انقلاب هخامنشی در نویسایی دانست. این روند با پیدایش خط جنوب غربی آغاز می‌‌شود و از آنجا به شرق و شمال گسترش می‌‌یابد.

نویسه‌‌ی شمال شرقی در کاتالونیا، والنسیا و آراگون رواج داشته و نشانه‌‌هایی از آن در مناطق شمالی (جنوب فرانسه) و جنوبی (آلکوی و آلیکانته و جاهایی در شرق اندلس) هم یافت شده است. گرانیگاه نویسایی در همین منطقه قرار داشته و خطی که به کار گرفته می‌‌شده مشتقی از فنیقی بوده که نخست برای نوشتن زبان ایبری و بعد برای سلت-ایبری به کار گرفته شده است. ۹۵٪ کل متن‌‌های بازمانده از ایبریا به همین رده مربوط می‌‌شوند. نویسه‌‌ی شمالی در ابتدای کار (قرن ۳۰-۳۱ / ق ۴-۳ پ.م) قالبی داشت که دوگانه^[1] خوانده می‌‌شود. یعنی این که هجایی انسدادی صدادار نباشد را با علامتی افزوده بر آن نمایش می‌‌داده‌‌اند. از قرن ۲۲ (ق ۲ پ.م) این نویسه علامت یاد شده را از دست می‌‌دهد و به قالبی غیردوگانه^[2] بدل می‌‌شود و این تا قرن ۳۵ (ق ۱م.) ادامه پیدا می‌‌کند. نویسه‌‌های ایبری شمال شرقی برای هجاهای انسدادی حروفی مجزا (۱۵ نشانه) دارند و همخوان‌‌ها (۸ نشانه) و واکبرها (۵ نشانه) را با حروفی متفاوت و الفبایی نمایش می‌‌دهند. بنابراین این نویسه در شکل پایه‌‌اش ۲۸ حرف دارد.

نویسه‌‌ی ایبریایی جنوبی در مناطقی مثل موگِنته و اِلچه و آلباسته و به ويژه اندلس رواج داشته‌‌ و در شمال با خط پیشین و در جنوب با خط یونانی همپوشانی‌‌هایی داشته است. شمار اسناد بازمانده از این خط بسیار اندک است و زبان پشتیبان آن نیز نامعلوم است. خط شمالی اما به کمک علایم بازمانده بر سکه‌‌ها و اشاره‌‌هایش به جاینام‌‌هایی که بر اساس متون یونانی و لاتین شناخته شده هستند، رمزگشایی شده است. خط جنوبی که کهن‌‌تر هم هست، مثل فنیقی اغلب از راست به چپ نوشته می‌‌شده است. خط شمال شرقی اما اغلب از چپ به راست و گاهی به شکل گاوآهنی با جهت‌‌های واژگون نوشته می‌‌شده است.

خط شمال شرقی ایبری پس از فروپاشی دولت هخامنشی هم تداوم یافت و در ابتدای عصر اشکانی و حدود سال ۳۱۰۰ (۲۰۰ پ.م) به خطی ساده‌‌تر تحول یافت. به کار گیرندگان این خط سلت‌‌های مقیم ایبریا بودند که سلت-ایبری خوانده می‌‌شوند و زبانی که با خط الفبایی خود می‌‌نوشتند، به خانواده‌‌ی هندواروپایی تعلق داشته است. این خط بر اساس ترکیبی از الفبای اتروسکی و فنیقی ساخته شده بود و از این رو امروز در کتاب‌‌های تاریخ خط آن را به لاتین و یونانی مانند می‌‌کنند. در حالی که احتمالا سرمشق اصلی‌‌اش -مثل هردو خط یونانی و لاتین- فنیقی بوده باشد.

زبانهای ایبریایی: تارتسی (خاکستری)، ایبری (سبز)، سلت-ایبری (آبی)، آکیتنی (سبز تیره)، و لوسیتانی (آبی کمرنگ)

نویسه‌‌های ایبریایی: تارتسی (خاکستری)، مِریدیونی (خاکستری روشن)، لوانتی (سبز تیره) و سلت-ایبری (سبز روشن)، یونانی-ایبری (قرمز)

متنی به خط دوگانه‌‌ی ایبری شمالی، نوشته شده بر پلاکی سربی

در جنوب اسپانیا خطی دیگر رواج داشت که تارتِسی^[3] یا خط ایبری جنوب غربی نامیده می‌‌شد. نام تارتسی که اسم یکی از قبایل باستانی مقیم اسپانیا و پرتغال بوده دیرزمانی همچون برچسبی برای این نویسه به کار گرفته شده است. اما در واقع ارتباطی میان این دو وجود ندارد و زبانی که این خط را پدید آورده ناشناخته است. الفبایش ولی کمابیش با آنچه در شمال می‌‌بینیم برابر است. نویسه‌‌های ایبریایی همگی الفبایی-هجایی هستند و به ویژه در زمینه‌‌ی نمایش هجاها تنوعی محلی را از خود ظاهر می‌‌سازند. در کل حدود صد کتیبه به این خطها کشف شده که اغلبشان بر سنگ حک شده‌‌اند و اغلبشان احتمالا کارکرد آیینی و تدفینی داشته‌‌اند.

خط ایبرایی، حدود سال ۳۰۰۰ (۴۰۰ پ.م)