سوشیانس تارنمای رسمی شروین وکیلی
گفتار دوم: مکتبهای آغازین
چنان که دیدیم، آیین بودا در ابتدای دوران اشکانی با تاسیس دولت مائوریه به وضعیتی پایدار دست یافت و شمار پیروانش رو به فزونی نهاد. به این ترتیب آرا و اندیشه‌های جدیدی که از سوی بخشهای شمالی و غربی ایران زمین به شمال هند وارد می‌شد، به همراه نوآوری‌های دینیِ درونزاد خودِ بوداییانِ مقیم ایران شرقی و هند شمالی، زمینه را برای پراکندگی باورها و شاخه‌زایی در بدنه‌ی دین بودایی فراهم آورد. تشکیل شوراهای بودایی و تلاش برای تثبیت شکلی هنجارین و فراگیر از آیین بودایی، پاسخی بود به این واگرایی افکار و بدعتهای نظری. با این وجود روند فرقه‌زایی مسیر طبیعی خود را طی کرد و در دین بودایی نیز مکتبها و فرقه‌های متفاوتی پدید آمد. این شاخه‌ها تا پایان دوران اشکانی مجموعه‌ای از آرا را در بر گرفتند که روی هم رفته مکتبهای آغازین نامیده می‌شوند.
نویسندگان بودایی اولیه، فهرست‌های متفاوتی از این مکتبهای آغازین به دست داده‌اند. وهومیتره در کتاب «سَمَیَبْهِدو پَرَچانَه چَکرَه» از دو شاخه‌ي اصلیِ اسثَه‌ویرَه‌‌وادَه (با دو فرقه‌ی مهم) و مَهاسَمگهیکَه (با هشت فرقه‌ی مهم) یاد کرده است:
شاخه‌ی نخست: اسثَه‌ویرَه‌‌وادَه؛
نخستین انشعاب: هایمَه‌واتَه که نسخه‌ی اصیل استه‌ویره‌واده دانسته شده است.
نخستین انشعاب: سرواستی‌واده
دومین انشعاب: وَتسیپوتریَه
سومین انشعاب: دَرمَه‌تَریَه
سومین انشعاب: بْهَدرَه‌یانیَه
سومین انشعاب: سامتیَه
سومین انشعاب: سَناگَریکَه
چهارمین انشعاب: مَهیساسَکَه
پنجمین انشعاب: دَرمَه‌گوپتَکَه
ششمین انشعاب: کاسیَه‌پیَه
هفتمین انشعاب: سوترانتیکَه
شاخه‌ی دوم: مهاسمگهیکَه
نخستین انشعاب: اَکَه‌ویَهاریکَه
نخستین انشعاب: لوکوتَرَه‌وادَه
نخستین انشعاب: گوکولیکَه
دومین انشعاب: بَهوسروتیَه
سومین انشعاب: پرَجناپتی‌وادَه
چهارمین انشعاب: چایتیکه
چهارمین انشعاب: اَپَرَه‌سایلَه
چهارمین انشعاب: اوترَه‌سایلَه
کتاب «سَری‌پوترَه‌پَریپرچَه» که یک تاریخ دین بودایی از قرون میانه است، همین دو شاخه‌ی اصلی را به رسمیت شناخته و به اولی پنج و به دومی هشت فرقه را منسوب دانسته است:
شاخه‌ی نخست: استه‌ویره‌واده
نخستین فرقه: سرواستی‌واده، که در آن سه مکتب وجود دارد: مهیساسکه، درمه‌گوپتکه، و سووَرسَه
دومین فرقه: وَتسیپوتریَه که در آن چهار مکتب وجود دارد: درموتَریکه، بْهَدرَه‌یانیَه، سَماتیه، و سَنَگَریکَه
سومین فرقه: کاسیَه‌پیا
چهارمین فرقه: سوترَه‌وادین
پنجمین فرقه: سَمکْرَنتیکَه
شاخه‌ی دوم: مهاسمگهیکه
دارای هشت فرقه است: ویاوَهارَه، لوکوتره‌واده، گوکولیکه، بَهوسروتیَه، پراجنپتی‌واده، مهادَوَه، چایتکیه، اوتره‌سایلَه.
راهبی به نام وینیتَه‌دِوَه (645-715 .م) از همین دو شاخه یاد کرده و به هریک سه فرقه را نسبت داده، و دو شاخه‌ی اصلی دیگر را نیز بدان افزوده است: سامَتیَه (با سه فرقه) و سَرواستی‌وادین (با 9 فرقه):
شاخه‌ی نخست: استویره‌واده، با سه فرقه: جَتَه‌وانیَه[1]، اَبَیَه‌گیریواسین[2]، و مَهاویهارَواسین[3]
شاخه‌ی دوم: سماتیه با سه فرقه: کاوروکولَکَه[4]، اَوَنتَکَه، و وَتسیپوتریَه[5].
شاخه‌ی سوم: سرواستی‌وادین با هفت فرقه: مولَه‌سرواستی‌وادین، کَسیه‌پیَه، مَهیساسکه، درمه‌گوپتکه، بهوسروتیَه، تَمرَه‌ساتیَه[6]، و ویبْهَجیَه‌وادین[7].
شاخه‌ی چهارم: مهاسمگهیکه با پنج فرقه: پوروَه‌سایلَه، اَپرَه‌سایله، هَیمَه‌واتَه، لوتره‌وادین، و پرجناپتی‌واده.
دو متن «دیپه‌ومسه» و «مهاومسه» که در سری‌لانکا نوشته شده‌اند، فرقه‌ها را بر اساس انشعابهای رخ داده در درونشان رده‌بندی کرده‌اند و به این سیاهه رسیده‌اند:
اسثویره‌واده = ویبهاجه‌واده = تراواده
نخستین انشعاب: مهیساسکه
سومین انشعاب: سرواستی‌واده
چهارمین انشعاب: کاسیپیه
پنجمین انشعاب: سَنکْرَنتیکَه[8]
ششمین انشعاب: سوترانتیکه
نخستین انشعاب: وَتسیپوتریَه[9]
نخستین انشعاب: مهیساسکه
دومین انشعاب: دَرموتَریَه[10]
دومین انشعاب: بْهَدرَه‌یانیَه[11]
دومین انشعاب: سَناگَریکَه[12]
دومین انشعاب: سامیتیا
مهاسمگهیکه:
اولین انشعاب: گوکولیکه
دومین انشعاب: پرجناپتی‌واده
دومین انشعاب: بهوسروتیه
نخستین انشعاب: اِکه‌ویَه‌هاریکَه
سومین انشعاب: چایتیکه
منابع چینی که در سنت مهایانه نوشته شده‌اند، روی هم رفته از بیست فرقه‌ی بودایی آغازین یاد کرده‌اند:
در اینجا با ترکیب تمام این داده‌ها، با روندی تاریخی ظهور مکتبهای آغازین را یک به یک بررسی خواهم کرد و نقاط تمایز و نوآوری‌های نظری‌شان را به طور خلاصه شرح خواهم داد.
- Jetavaniya ↑
- Abhayagirivasin ↑
- Mahaviharavasin ↑
- Kaurukullaka ↑
- Vatsīputrīya ↑
- Tamrasatiya ↑
- Vibhajyavadin ↑
- Sankrantika ↑
- Vatsīputrīya ↑
- Dharmottarīya ↑
- Bhadrayānīya ↑
ادامه مطلب: گفتار سوم: شاخه‌ی اسثَه‌ویرَه‌‌وادَه
رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب