بخش نخست: زمینه‌‌ی ساختاری – گفتار چهارم: اقوام و دولت‌‌های حاشیه‌‌نشین –  هشتم: عرب‌‌ها

بخش نخست: زمینه‌‌ی ساختاری

گفتار چهارم: اقوام و دولت‌‌های حاشیه‌‌نشین

هشتم: عرب‌‌ها

از ابتدای دوران ساسانی اردشیر بابکان با ارسال نامه‌‌ای به امپراتور روم روشن ساخت که سوریه و آناتولی را بخشی از قلمرو ایران می‌‌داند و سرِ بیرون راندن رومیان از این منطقه را دارد. در عمل هم دو شاهنشاه آغازین این سلسله در فتح سوریه و بخش بزرگی از آناتولی کامیاب شدند و دعوی خود را به کرسی نشاندند. در دوران ساسانی این دو قلمرو بخش‌‌هایی از ایران‌‌زمین محسوب می‌‌شد که مدام مورد تهدید رومیان بود، اما بر خلاف عصر اشکانی رومی‌‌ها استان‌‌هایی پایدار در این مناطق نداشتند و از تثبیت حضور نظامی خود در منطقه بازماندند. چیرگی ایرانیان بر این قلمرو به ظهور امیرنشین‌‌های کوچکی انجامید که بیشترشان تابع شاهنشاه ایران بودند و به این دولت خراج می‌‌دادند، هر چند گه‌‌گاه با سر رسیدن لشکریان مهاجمِ رومی جبهه عوض می‌‌کردند و به آن سو مایل می‌‌شدند. این نکته را که اقتدار رومیان در منطقه با افت شدیدی روبه‌‌رو شده بود از این‌‌جا می‌‌توان دریافت که تعادل قوا میان این امیرنشین‌‌ها و مرکز امپراتوری به هم خورده بود و در مقاطعی روم توسط همین قدرت‌‌های محلی تهدید می‌‌شد و دست‌‌کم در مقطعی امپراتوری از این تبار بر اورنگ روم تکیه زد.

ساخت سیاسی و بافت جمعیتی گوشه‌‌ی جنوب غربی ایران‌‌زمین تا حدودی با آنچه در شمال شرقی می‌‌بینیم همسان است. در این منطقه هم با دودمان‌‌هایی محلی و قبایل متحرک و مهاجم روبه‌‌رو هستیم که دولت‌‌هایی در حاشیه‌‌ی قلمرو ایران تأسیس می‌‌کنند و اغلب تابع شاهنشاهان هستند، اما گه‌‌گاه سرکشی هم می‌‌کنند. بر خلاف مرز ترکستان، جریان جمعیتیِ تغذیه‌‌کننده‌‌ی این منطقه چندان پایدار و زورآور نبود و تنها در قرن هفتم میلادی و هم‌‌زمان با ظهور اسلام بود که شکلی تعیین‌‌کننده و سرنوشت‌‌ساز به خود گرفت. به همین خاطر دولت‌‌های محلی این قلمرو معمولاً فرمان‌‌برِ قدرت مرکزی ساسانیان بودند. این امر تا حدودی هم ناشی از حضور امپراتوری روم در مرزهای غربی‌‌شان بود که تهدیدی دایمی محسوب می‌‌شد و وفاداری‌‌شان به ساسانیان را به ضرورتی امنیتی تبدیل می‌‌کرد. گرانیگاه سیاسی ساماندهیِ مردمی که در منابع رومی «عرب» نامیده شده‌‌اند، در جنوب منطقه‌‌ی آسورستان قرار داشت و بخش‌‌های شمالی شبه‌‌جزیره‌‌ی عربستان حاشیه‌‌ای وحشی و دورافتاده از آن محسوب می‌‌شد. در عصر ساسانی چند دولت محلی در این منطقه پدید آمد.

ادامه مطلب: بخش نخست: زمینه‌‌ی ساختاری – گفتار چهارم: اقوام و دولت‌‌های حاشیه‌‌نشین –  دولت حضر

رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب