شاهنامه و روایتهای پهلوانی عصر اشکانی : نشست سیزدهم- شنبه ۱۷آبان ۱۳۹۹

شاهنامه و روایتهای پهلوانی عصر اشکانی

نشست سیزدهم- شنبه ۱۷آبان ۱۳۹۹

علیرضا کسمایی مقدم: به نظرم نبردهای گرشاسب با هفت‌‌خوان اسفندیار همخوانی بیشتری دارند. چراکه نبرد هر دو با نیروهای ضد گونه‌‌ی انسان یا اهریمنی طبیعت است. هرمزد با کمک انسان بر اهریمن پیروز می‌‌شود. پس، اهریمن دشمن انسان است و آفریده‌‌های خرفسترانی او مانند موش و شیر و اژدها و مور به دست قهرمان اهورایی نابود می‌‌شود و در وندیداد هم آمده: «بیازار موری که دانه‌‌کش است». گرشاسب در کوهستان و دریا و بیابان و دشت با وای بد و تاریکی و جنگل می‌‌ستیزد و اسفندیار با گرگ نر و ماده، شیر نر و ماده، اژدها، زن جادو، سیمرغ، بوران و سرما و ارجاسب می‌‌جنگد که غیر از سیمرغ آفریدگان و یاران اهریمن هستند.

فکر می‌‌کنم این نگرش از اندیشه‌‌ی انسان‌‌مدارانه و اخلاق‌‌مدارانه‌‌ی زرتشت و ایرانیان ریشه می‌‌گیرد. در هفت‌‌خوان رستم یک پردازش تکامل‌‌یافته از تحولات یک سرباز آیین مهرپرستی دیده می‌‌شود. کلاغ، بانو، سرباز، شیر، پارسا، پیک خورشید و پیر تکامل یک سرباز به سردار است و مهرپرستی آیین جنگجویان است. طبیعت جنبه‌‌ی شرورانه ندارد و نمی‌‌آزارد موری که دانه‌‌کش است. دیوهای خوان‌‌های رستم شیر خشم، بیابان آز، اژدهای ترس، زن جادو، شهوت اولاد، بدخواهی ارژنگ‌‌دیو و خیره‌‌سری دیو سپید هستند. غرور رستم هم در هر خوان دیوی را کنار او می‌‌گذارد تا یک سردار، مردی تمام‌‌جنگی شود. جنبه‌‌ی فراگیرتر این آوردگاه هفت‌‌خوان عطار است که در طلب عشق و معرفت و استغنا و توحید و حیرت و فنا گام به گام خودانگاره را زیر پا قرار می‌‌دهد تا در فنا چیزی باقی نماند: «از نبی جز نفس نبود آنجا / همه حق بود کس نبود آنجا». این فنا آغازگر انسانی است که، به قول شروین عزیز، دارای مرکز و میدان و آرمان و خویش‌‌کاری است.

محبوبه شکوهی‌‌فر: چرا موش و شیر و اژدها و … به دست قهرمان اهورایی نابود می‌‌شوند؟ آیا دو خالق برای طبیعت می‌‌انگاشته‌‌اند؟

علیرضا کسمایی مقدم: گمان می‌‌کنم در نگرش روان‌‌شناسانه‌‌ی زرتشت به‌‌تدریج جایگاه هستی‌‌شناسانه پیدا شد؛ به‌‌گونه‌‌ای‌‌ که آفریده‌‌هایی مفید برای انسان اهورایی و آفریده‌‌هایی مضر یا اهریمنی پدید آمدند.

محبوبه شکوهی‌‌فر: آیا این مخالفت ضمنی با آیین مهرپرستی نبوده که برخی از این حیوانات به عنوان نماد ایزد مهر معرفی می‌‌شده‌‌اند؟

علیرضا کسمایی مقدم: فکر می‌‌کنم نگرش مهری طبیعتگراست. رستم شیر را نمی‌‌کشد، اما برای اسفندیار شیر سردسته‌‌ی خرفسترهاست. همچنین زرتشتیان، مانند پیروان دیگر ادیان ابراهیمی، با ادیان دیگر دشمن نیستند و رواداری بیشتری دارند.

محبوبه شکوهی‌‌فر: در آیین زرتشت هم طبیعت‌‌گرایی بوده؛ برای همین به نظرم این تضاد دارد.

پوریا آزادی: جانورانی که خشونت می‌‌ورزند یا بیماری به همراه دارند یا زندگی را‌‌ دچار اختلال می‌‌کنند اهریمنی‌‌اند. مثلا شاید چون شیر رمه‌‌ها را شکار می‌‌کرده، اهریمنی انگاشته می‌‌شده است.

علیرضا کسمایی مقدم: برخلاف پیروان ادیان حاشیه‌‌ای زرتشتیان بیشتر انسان‌‌مدار، اخلاق‌‌مند، شادی‌‌گرا و علاقمند به افزایش «قلبم» افراد بوده‌‌اند.

علیرضا کسمایی مقدم: درباره‌‌ی تفاوت هفت‌‌خوان رستم و اسفندیار نظری ندارید؟

پوریا آزادی: مقاله‌‌ای خواندم در رابطه با سرانجام اسفندیار که مرگش را کیفر عهدشکنی‌‌اش می‌‌دانست. به نظر شما این چه‌‌قدر می‌‌تواند درست باشد؟

علیرضا کسمایی مقدم: ظاهرا مرگ اسفندیار به تقاص مرگ سیمرغ است که خرفستر نبود و مرگ رستم جزای کشتن اسفندیار بود.

پوریا آزادی: من تصحیح کنم که جزای پیمان‌‌شکنی گشتاسب مرگ فرزندش بوده است.

علیرضا کسمایی مقدم: عهدشکنی اسفندیار کشتن گرگسار بود، اما برای گشتاسب چه بوده است؟

پوریا آزادی: عهدی که با خود اسفندیار می‌‌بندد برای واگذاری تاج‌‌ و تخت است. از آنجا که یکی از کارهای مهر فرزندبخشی است، می‌‌توانسته از مهردروجان این نعمت را پس بگیرد.

علیرضا کسمایی مقدم: آخرین مرحله برای اسفندیار بستن کتف رستم بوده است.

پوریا آزادی: اگر اشتباه نکنم، هر بار پیمان می‌‌بندد و باز عهدشکنی می‌‌کند. از اول قرار نبوده که چند مرحله‌‌ای باشد.

علیرضا کسمایی مقدم: فرزندش گناهی نداشته و عهدشکنی پدر هم به فرزند ارتباطی ندارد.

پوریا آزادی: مهری که با آن فرزند را بخشیده می‌‌تواند از مهردروج پس بگیرد، اما ایراد ماجرا این است که گناه پدر به فرزند منتقل نمی‌‌شود. هرچند اگر این مرگ را مجازات گشتاسب بدانیم، این تناقض پیش نمی‌‌آید.

علیرضا کسمایی مقدم: از محتوای شاهنامه برمی‌‌آید که گشتاسب راضی به مرگ اسفندیار است یا این نظر فردوسی است؟

پوریا آزادی: درست است. این هم یک دلیل برای تضعیف این حدس می‌‌باشد.

علیرضا کسمایی مقدم: مثلا آشیل می‌‌دانست که با کشتن هکتور کشته خواهد شد. درباره‌‌ی رستم نیز چنین است. در مورد اسفندیار کشتن سیمرغ گناهی نابخشودنی بود.

پوریا آزادی: در واقع این مرگ مجازاتی برای گشتاسب است نه اسفندیار.

علیرضا کسمایی مقدم: هر کدام از خوان‌‌ها به رنگ کدام امشاسپند یا کدام کمالک‌‌دیو مربوط می‌‌شود؟ خوان هفتم که مربوط به ترومیتی یا اسپندآرمئیتی است چه رنگی دارد؟ خوان ششم چه رنگی دارد که در پیوند با اکومن یا بهمن است؟

پوریا آزادی: خوان چهارم با ورن همسان است.

علیرضا کسمایی مقدم: خوان اول خشم است و خوان دوم آز و خوان سوم ترس. خوان پنجم چه؟

پوریا آزادی: شاید تنبلی. اگر کمالک دیوها و امشاسپندان را معادل هفت‌‌خوان بگیریم یکی کم می‌‌آید: خرداد، امرداد، شهریور، اردیبهشت، بهمن و اسپندارمذ.

محبوبه شکوهی‌‌فر: گمان می‌‌کنم هفتمی خود هورمزد باشد.

علیرضا کسمایی مقدم: همان خوانی که مربوط به اهورامزدا و اهریمن می‌‌شود که با این دو، هفت تا درست درمی‌‌آید.

پوریا آزادی: دشمن اسپندارمذ مگر ناگهیس نیست؟

علیرضا کسمایی مقدم: شروین عزیز گفت ترومیتی است.

پوریا آزادی: گمان کنم ورن از کمالک دیوها نیست، در حالی که معادل خوان چهارم است.

علیرضا کسمایی مقدم: شهوت بخشی از کمالک دیوان نیست؟

پوریا آزادی: هفت دیو اکومن، اندردیو، ترومیتی، ناگهیس، ساوول، تریز و زریز هستند.

علیرضا کسمایی مقدم: ظاهرا ترومیتی یا ترومددیو برابر ناگهیس و صفت او پنداشته می‌‌شود.

پوریا آزادی: آیا به نظرتان مسیر گذر گرشاسب ارتباطی با هفت کشور اوستایی دارد؟

علیرضا کسمایی مقدم: هفت اقلیم جغرافیایی‌‌ای متفاوت ندارند؟

پوریا آزادی: درست است. هفت اقلیم کاملا متفاوت هستند، اما نمی‌‌دانم آیا با هفت کشور انطباق دارد یا نه؟

علیرضا کسمایی مقدم: اینها مناطق مختلف ایران‌‌زمین هستند. درباره‌‌ی هفت کشور اوستایی توضیح می دهید؟

پوریا آزادی: هفت کشور متون اوستایی ارزه و سوه و فرددفش و ویددفش و وروبرشن و وروجرشن و خونیرس نام دارند که خونیرس در مرکز قرار دارد و بیرونی آن را دل ایران‌‌شهر دانسته است. از آبان‌‌یشت می‌‌شود نتیجه گرفت که جنگ با گندروای زرین‌‌پاشنه نزدیکی دریاچه‌‌ی پیشینگه انجام شده. نمی‌‌دانم این دریاچه در کدام کشور اوستایی قرار دارد و آیا مکانش کشف‌‌شدنی هست؟

علیرضا کسمایی مقدم: فکر می‌‌کنم پاسخ این پرسش را شروین عزیز بداند.

پوریا آزادی: در رام‌‌یشت هم باز به همین نبرد و نبردی دیگر اشاره شده است.