پاسخ دکتر وکیلی به نقد شاهین آریامنش بر کتاب تاریخ کوروش هخامنشی

کوروش بزرگ: پاسخ به نقدی موشکافانه

به تازگی، نقدِ کتاب تاریخ کوروش هخامنشی[1] را از دوست گرامی آقای «شاهین آریامنش» خواندم[2] و سزاوار دیدم چند سطری را در شرح و پاسخ به ایشان بنویسم. آقای آریامنش با نوشتن این نقد، دست کم به خوبی نشان داده که کتاب را با دقت و وسواس خوانده و مواردی را که به نظرش نادرست یا نارسا می‌رسیده ثبت کرده و این بسیار ارزشمند و سازنده است و از کوشش وی سپاسگزارم؛ البته نقد ایشان خود قابل نقد بود و به شرح نکاتی یا اشاره به اموری نیازمند بود که گوشزدکردنشان لازم است.

نقدِ «کوروش بزرگ» متنی است به نسبت مفصل در هشت صفحه که از دید من در آن به سه رده‌ی متفاوت از نقدها اشاره شده است.

نخست، نقدهایی که به غلط‌های تایپی، کاستی‌های مربوط به حروفچینی و چاپ، ایرادهای ویرایشی یا کیفیت پایین چاپ برخی از عکس‌ها اشاره شده است. این رده از نقدها -به‌ویژه خطای اشاره به «آذربایجان جنوبی» که در هنگام ویراستن کتاب رخ نموده- شایسته و درست و به جاست و امیدوارم در چاپ دوم این کتاب که به زودی به دست مخاطبان خواهد رسید، این نقص‌ها برطرف گردند.

دوم، نقدهایی که به داده‌های مورد استناد در کتاب بازمی‌گردد؛ یعنی آقای آریامنش با اشاره به بندهایی از کتاب، روایی و درستی گزاره‌هایی از کتاب را به پرسش کشیده بودند که داده‌ها و مستنداتی را ارائه می‌کرده‌اند. بخش عمده‌ی این نقدها به نظرم جای پاسخ دارد و بیشترشان از خوانشِ نادرست متن ناشی شده است؛ خوانش نادرستی که بخشی از آن شاید در اختلاف منابع مورد نظر ایشان و منابع بنده ریشه دارد و برخی دیگر شاید از بی‌توجهی به متن و کلیدواژه‌های به کار گرفته شده برخاسته باشد.

سوم، رگه‌هایی از نقد به محتوای سخن نیز در مقاله‌ی ایشان دیده می‌شد و گاه در قالب گزاره‌هایی نمود می‌یافت که گویی نقد روش‌شناسانه‌ی کار را در نظر داشت و این به گمانم ارزشمندترین و ارجمندترین لایه‌ایست که می‌توان یک اثر را نقد کرد. برای اینکه موضع خود را در مورد سه رده‌ی یادشده از انتقادها روشن کنم، چنین می‌کنم: نقدهای رده‌ی اول را می‌پذیرم و بابت گوشزد کردن‌شان سپاسگزارم. نقدهای رده‌ی دوم را یک‌به‌یک بررسی می‌کنم و می‌کوشم تا نقدهای رده‌ی سوم را کمی تدقیق کنم و بعد پاسخی برایشان بیاورم.

نقدهای اسنادیِ آقای ایران‌منش مواردی پرشمار را در بر می‌گیرد که یک‌به‌یک بدان خواهم پرداخت. ایشان در آغاز کار به این بندها از کتاب اشاره کرده‌اند:

«گذاری که با نام کوروش گره خورده، در جامعه‌شناسی تاریخی با عنوان دگردیسی جامعه‌‌ی کشاورزی ابتدایی به کشاورزی پیشرفته شناخته می‌شود.» (ص 9)

« در آن زمان (دوران کوروش)، هر چند دو و نیم هزاره از آغاز انقلاب کشاورزی می‌گذشت و تمدن‌های نویسای دارای تاریخ مدون برای بیش از 25 سده بر زمین حضور داشتند، همچنان بخش عمده‌ی جغرافیای انسانیِ گیتی با این مفاهیم بیگانه بودند.» (ص 19)

سپس دو ایراد بر این سخن آورده‌اند: نخست آنکه کشاورزی ابتدایی را همتای دیم‌کاری گرفته و کشاورزی پیشرفته را مترادف کشاورزی با روش‌های آبیاری پیشرفته فرض کرده‌اند و سابقه‌ی این موضوع را به قرن‌ها پیش از دوران کوروش رسانده‌اند. این همسانی که در ذهن ایشان ایجاد شده، نادرست است. چنانکه در متن تصریح شده، این دو کلیدواژه به جامعه‌شناسی تاریخی مربوط می‌شوند. کشاورزی ابتدایی یا سطحی عبارت است از شکلی از کاشت گیاهان که با دستکاری عمیق در بافت خاک و ریشه‌کنی گیاهان دیگرِ ناسودمند همراه نیست و به همین دلیل همواره با منابع غذایی وحشی (شکار، گردآوری و ماهیگیری) همراه است.[3] در مقابل، کشاورزی پیشرفته یا عمیق با شخم‌زدن خاک و پیراستن آن از گیاهان هرز و بنابراین، بالابردن بهره‌وری کشت‌وکار و منسوخ‌شدن تدریجی منابع غذایی وحشی همراه است. شاخص فن‌آورانه‌ی متمایزکننده‌ی این دو، شخم‌زدن زمین با خیش فلزی است که معمولا با رواج روش‌های ذوب آهن ممکن می‌شود. وجود خیش آهنی، شاخص قطعیِ وجود کشاورزی عمیق یا پیشرفته است.[4] پیامدهای آن هم تولید مازاد تولید کشاورزانه و توسعه‌ی شهرنشینی و تجارت است و انفجار جمعیتی.

کشاورزی سطحی یا ابتدایی در هزاره‌ی دهم پیش از میلاد پدیدار گشت و کشاورزی عمیق یا پیشرفته در میانه‌ی هزاره‌ی دوم پ.م رخ نمود و پیامد رواج فن‌آوری آهن در ایران‌زمین و آناتولی بود. دستکاری منابع آبی و ایجاد آبراهه‌ها که مورد نظر ناقد محترم است، پیامدِ کاربرد خیش آهنی و افزون‌شدن بر حجم غذای تولیدشده از واحدِ سطحِ خاک و بنابراین، ارزشمندشدنِ زمینِ کشاورزی است، نه علتِ آن. در کتاب «تاریخ کوروش هخامنشی» یک فصل (ص 171-180) به شرح ارتباط کوروش با زندگی کشاورزانه اختصاص یافته است و قاعدتا تمایز این دو شکل از کشاورزی و گذارِ مهم‌شان باید به‌ویژه برای اهل فن نمایان باشد. بنابراین، خرده‌ای که گرفته‌اند به نظرم درست نیست.

دوم آنکه در گزاره‌ی «آغاز انقلاب کشاورزی… و تمدن‌های نویسای دارای تاریخ مدون» بخش دوم را از قلم انداخته و تنها بر انقلاب کشاورزی تاکید کرده‌اند و قدمت آن را بیش از دو و نیم هزاره دانسته‌اند که البته درست است، اما به بحث ربطی ندارد. مقصود متن، چنان‌‌که از بندهای پس از آن هم برمی‌آید، پیامد انقلاب کشاورزی، یعنی ظهور شهرنشینی و نویساشدنِ جوامع یکجانشین و ظهور دولت است که آغازگاهش ابتدای هزاره‌ی سوم پ.م یا اواخر هزاره‌ی چهارم پ.م است و دقیقا دو و نیم هزاره یا 25 قرن با کوروش فاصله دارد، بنابراین تاکید ناقد عزیز بر چند کلمه در میانه‌ی متن و نادیده‌ انگاشتن کل متن، شتابزده می‌نماید. بند به‌نسبت طولانی‌ای هم که ایشان برای شرح مفهوم انقلاب کشاورزی قید کرده‌اند، البته مستند به سخنان نویسنده‌ای کلاسیک و قدیمی مانند «گوردون چایلد» است و ارزش دارد، اما از سویی به مقصود کتاب و نقدشان مربوط نمی‌شود، و از سوی دیگر از بارِ انقلابیِ برچسبِ انقلاب کشاورزی نمی‌کاهد. انقلاب کشاورزی رخدادی به‌راستی شتابان و سریع بود که در تاریخ 160هزارساله‌ی گونه‌ی انسان خردمند، تنها هفت‌هزار سال (فاصله‌ی نخستین اشکال کشاورزی ابتدایی تا شهرنشینی نویسا) را به خود اختصاص داد و سبک زندگی و بافت اجتماعی مردمان را یکسره دگرگون کرد. چنین گذارهایی را در مقیاس تکاملی و دیرین‌شناختی انقلابی می‌دانند، هر چند شاید از عمرِ کوتاه ما مردم فانی بسیار درازتر بنماید.

آقای آریامنش گرامی همچنین به این عبارت اشاره کرده‌اند که «خط پارسی باستان نخستین خط مصنوعی جهان بود.» (ص 42) و ایراد کرده‌اند که خط میخی را نخستین‌بار سومری‌ها ابداع کرده بودند. این جمله‌ی ایشان بی‌شک درست است، اما باز هم ارتباطی به متن کتاب ندارد. خط‌ها در کل به دو رده‌ی خط‌های طبیعی و خط‌های مصنوعی تبدیل می‌شوند. بدنه‌ی خط‌هایی که ما از آن‌ها خبر داریم، خط‌های طبیعی هستند؛ یعنی از تحول منتشر، پراکنده، درازمدت و شبکه‌ایِ نمادها و علایمِ بازنماینده‌ی واژگان نتیجه شده‌اند. خط‌های طبیعی (از جمله سومری و ایلامی و هیروگلیف مصری) معمولا از ساده‌‌شدنِ نمادهای اندیشه‌نگار پدید می‌آیند، تحولشان چند قرن به طول می‌انجامد و نام و نشان ابداع‌کنندگانِ نشانه‌هایشان معمولا معلوم نیست. تنها گاه از نام برخی از کسان سراغی می‌یابیم که علایمی سجاوندی یا حروفی نو را به خط افزوده‌اند، چنانکه مثلا خبر داریم کلاودیوس -امپراتور روم- چند حرف را به الفبای لاتین افزود و درباره‌ی کسانی که نقطه‌گذاری را به خط عبری افزودند یا شکل بیرونی خط سریانی را در شکل خط فارسی-عربی امروزین بازسازی کردند هم چیزهایی می‌دانیم، اما بدنه‌ی تمام خط‌هایی که امروز در میان مردمان رواج دارند، انباشتی از ابداع‌های گاه تصادفی در گوشه‌وکنار جوامع نویسا بوده‌اند که به‌تدریج تثبیت شده و بعد از رسمیت‌یافتن در دیوانسالاری‌ها و نهادهای دینی، نظامی استانده از رمزگذاری را پدید آورده‌اند.

در مورد خط‌های مصنوعی چنین نیست. این خط‌ها با پشتوانه‌ی مرجع اقتداری سیاسی یا دینی، توسط یک یا شمار معدودی از افراد در زمانی کوتاه ابداع می‌شوند و معمولا کارکرد محدودی در حوزه‌ی دین یا سیاست دارند. این همان رده‌ای از خطوط است که «فریدریش» آن را «ابداعات تقلیدی» نامیده است.[5] تاریخ ایران‌زمین، مجموعه‌ای غنی از خط‌های مصنوعی را در خود پرورده که تا جایی که من خبر دارم، شمار و تنوع و رواجشان در میان سایر تمدن‌ها بی‌رقیب است. خط‌های مانوی و ارمنی در این میان از همه مشهورتر هستند، اما کهن‌ترین خط مصنوعیِ شناخته‌شده، خط پارسی باستان است که در کتیبه‌ی بیستون در این مورد صراحتی هم دیده می‌شود.[6] بنابراین ایراد ناقد محترم وارد نمی‌نماید و گزاره‌ی یادشده صحیح است.