گفتار پنجم: خط هندسی جیرفت

گفتار پنجم: خط هندسی جیرفت

قلمرو: کرمان و مناطق پیرامونش

زبان: ناشناخته

دوره‌‌ی رواج: ۹۰۰-۱۲۰۰ تاریخی(۲۵۰۰-۲۲۰۰ پ.م)

دولت‌‌ پشتیبان: دولتشهر جیرفت

منطقه‌‌ی جیرفت در جنوب شرقی ایران جایگاه فرهنگی بسیار بحث برانگیز بوده است. چرا که شواهد استقرار در این منطقه و بذر نخستین شهرها تقریبا با ایلام و میانرودان همزمان است و به هفت هزاره پیش بازمی‌‌گردد.^[1] این بذرهای آغازین تا هزار سال بعد و در اواخر هزاره‌‌ی اول تاریخی (میانه‌‌ی هزاره‌‌ی سوم پ.م) به شکل‌‌گیری شهری با معبدی عظیم منتهی می‌‌شود که سبک هنری‌‌اش به ویژه تاثیری پایدار و مهم بر کل تاریخ زیبایی‌‌شناسی ایرانی می‌‌گذارد. جیرفت در فاصله‌‌ی سال‌‌های ۹۰۰ تا ۱۲۰۰ تاریخ (۲۵۰۰-۲۲۰۰ پ.م) شهری بزرگ بوده که احتمالا چندین کیلومتر مربع را پوشش می‌‌داده و یک دژ بزرگ و معبدی عظیم -با مساحتی بزرگتر از هرم بزرگ خوفو- داشته است.

اما آنچه جیرفت را برای بحث ما مهم می‌‌سازد آن است که در این شهر چند نوع خط وجود داشته که به کلی با همه‌‌ی خطهای دیگر تفاوت دارد. گذشته از نمونه‌‌هایی از خط ایلامی است که در این منطقه یافته شده، یک خط بومی هم در این منطقه پدید آمده که هنوز رمزگشایی نشده است. خط جیرفتی از این نظر ویژه است که با اشکال هندسی ترسیم شده و بر این مبنا به خطوط الفبایی بعدی از جمله فنیقی شباهت دارد، هرچند دو هزار سال زودتر از آنها پدید آمده است.

در زمانی که خط جیرفتی رواج داشته، تنها دو قالب دیگر برای نوشتن بر کره‌‌ی زمین وجود داشته که عبارت بوده از تصویری مصری و میخی ایلامی-میانرودانی. فرهنگ جیرفت و میانرودان بی‌‌شک با هم تماس و همپوشانی داشته است. چون نمونه‌‌هایی از هنر جیرفتی در میانرودان و ایلام و نمونه‌‌هایی از خط ایلامی در جیرفت یافت شده است. با این حال شگفت‌‌انگیز است که خطی به کلی متفاوت در این منطقه پدید آمده و برای چندین قرن به کار گرفته می‌‌شده است.

الواحی با خط هندسی جیرفتی، کرمان، سال ۹۰۰- ۱۲۰۰ (۲۵۰۰-۲۲۰۰ پ.م)

شمار نشانه‌‌های این خط اندک است و به کلی خارج از دامنه‌‌ی نویسه‌‌های اندیشه‌‌نگار قرار می‌‌گیرد. از این رو این حدس به ذهن متبادر می‌‌شود که شاید با نوعی خط الفبایی ناشناخته سروکار داشته باشیم. این خط برای نوشتن متن به کار گرفته می‌‌شده و لوح‌‌های حاوی آن گاه ده‌‌ها نشانه را در بر می‌‌گیرند که به شکل سطری کنار هم نوشته شده‌‌اند و اغلب زیرشان خطی کشیده شده است. این متن‌‌ها تقریبا با اولین متن‌‌های طولانی مشابه در ایلام و میانرودان و مصر همزمان هستند. یعنی از اولین متن‌‌های نوشته شده بر کره‌‌ی زمین محسوب می‌‌شوند، و به همین خاطر شگفت‌‌انگیز است که کنجکاوی پژوهشگران غربی را برنینگیخته‌‌اند و به کلی نادیده انگاشته شده‌‌اند.