سوشیانس تارنمای رسمی شروین وکیلی
گفتار چهارم: مجسمه‌های پراکنده
قدیمی‌ترین مجسمه‌ی کشف شده از اروپا یک پیکرک شیر-انسان[1] است که در سال ۱۳۱۸ (۱۹۳۹.م) در غاری در منطقه‌ی هولنشتاین اشتادل[2] آلمان کشف شد، و قدیمی‌ترین مجسمه‌ی جانوری یافته شده در جهان است. این پیکرک که از عاج ماموت ساخته شده، ۳۱ سانتی‌متر بلندا دارد و بین ۳۵ تا ۴۰ هزار سال پیش ساخته شده است. این پیکرک در ابتدای کار نرینه دانسته می‌شد اما فشار گروه‌های زن‌گرا طی سالهای اخیر باعث شده برخی از پژوهشگران به این فرض بگروند که الگوی این اثر یک زن بوده است. با این همه یافته‌های اخیر نشان می‌دهد که یکی از قطعات شکسته شده‌ی تندیس آلت نره را نشان می‌دهد و بنابراین حدس غالب آن است که پیکرک مردی با سر شیر را نشان می‌دهد.
پیکرک شیرانسان هولشتاین اشتادل
سردیس بانوی براسم‌پوی
چنین می‌نماید که شیر در این منطقه از اهمیتی آیینی برخوردار بوده باشد. چون در غار فوگل‌هِرد[3] که در سوابیا و در نزدیکی محل کشف این پیکرک قرار دارد، تندیس کوچک دیگری در کنار چند فلوت و آثار پارینه‌سنگی دیگر یافت شده که آن نیز سر شیر را نشان می‌دهد. به همین خاطر چنین می‌نماید که این مضمون اهمیتی اسطوره‌شناسانه و آیینی در جمعیتهای عصر پارینه‌سنگی زبرین آلمان داشته باشد. این سر شیر حدود چهل هزار سال قدمت دارد و در نزدیکی تندیسهای کوچکی از یک ماموت و یک اسب یافت شده که به ترتیب ۳۵ هزار سال و ۳۰ هزار سال از عمرشان می‌گذرد (نگاره‌های زیر).
در میان آثاری از که از اروپا پیدا شده، سردیس بانوی براسِم‌پوی[4] موقعیتی ممتاز دارد. چون قدیمی‌ترین بازنمایی واقع‌گرایانه‌ی چهره‌ی انسان محسوب می‌شود. این سردیس ۳۶۵ میلی‌متر بلندا دارد و بر قطعه‌ای عاج تراشیده شده است. آن را در منطقه‌ی براسِم‌پوی فرانسه کشف کرده‌اند و قدمتش به ۲۵ هزار سال پیش باز می‌گردد. در کنار این سردیس پیکرک زنانه‌ی دیگری هم کشف شده که به رده‌ی تندیسهای ننه مربوط می‌شود و در گفتار بعدی بدان اشاره خواهیم کرد.
یکی از گنجینه‌های مهم دیگر هنر پارینه‌سنگی در غار فوگِل‌هِرد[5] واقع در وورتمبرگ آلمان کشف شده است. برخی از مهمترین یافته‌های این غار به شرح زیر هستند:
ننه‌ی تراشیده از دندان خرس با قدمت ۱۳ هزار سال
پیکرک با بلندای ۶۹ میلی‌متر عاجی با قدمت ۳۰۷۰۰ سال
سر شیر عاجی با درازای ۲۵ میلی متر
تندیس عاجی گاوسان با قدمت ۳۵ هزار سال
پیکرک عاجی شیر با درازای ۵۶ میلی‌متر
اسب عاجی
فیل عاجی با درازای ۵ سانتی‌متر از ۳۵-۴۰ هزار سال پیش
ماموت تراشیده شده از عاج با درازای ۳۷ میلی‌متر و وزن ۵/۷ گرم با قدمت ۳۵ هزار سال
پیکرک جانور با درازای ۵/۶۳ میلی‌متر
پیکرک بوفالو با درازای ۷۲ میلی‌متر
یکی دیگر از مراکز جالب توجه ساخت پیکرکهای جانوری در عصر پارینه سنگی، در جنوب سیبری قرار دارد و به فرهنگ مالتینسکو بورنتسکایا مربوط می‌شود. در نگاره‌های زیر نمونه‌هایی از آثار این فرهنگ را می‌بینید:
پرنده‌ی شناگر از جنس عاج ماموت (۴۲ در ۱۷ میلی‌متر)
پرنده‌ی انتزاعی (۷۸ در ۱۷ میلی‌متر)
صفحه‌ی عاجی حکاکی شده (۱۳۸ در ۸۱ میلی‌متر)
نمونه‌ی جالب توجه دیگر سر گوزن هویتینِن[6] است که از سنگ صابون تراشیده شده و در منطقه‌ای به همین نام در غرب فنلاند یافته شده است. قدمتش به ۸-۹ هزار سال می‌رسد درازایش ده سانتی‌متر است. این سردیس در انتهای خود سوراخی داشت که احتمالا برای برافراشتن‌اش بر فراز چوبی مورد استفاده قرار می‌گرفته و بنابراین کارکردی آیینی و جمعی داشته است.
اثر چشمگیر دیگر کنده‌کاری گاومیشی است که دارد پشت خود را می‌لیسد. این اثر از شاخ گوزن تراشیده شده و در آبری دو لامادلن فرانسه پیدایش کرده‌اند. قدمتش به پانزده هزار سال پیش می‌رسد و نمونه‌ای از هنر خلاقانه‌ی عصر پارینه سنگی است (تصویر زیر).
آثار سنگی و عاجی آشکارا عمری بیش از مجسمه‌های چوبی دارند، و برای این آثار حد طبیعی چند هزار سالهای داریم که تنها در اقلیم بسیار خشک یا بسیار سرد برآورده می‌شود. کهنترین تندیس چوبی جهان که تا به امروز باقی مانده «بت شیگیر»[7] است که در قلمرو باستانی سکاها در سرزمین کورگان و نزدیکی کوههای اورال در مرز شمال شرقی حوزه‌ی تمدن ایرانی یافت شده است. امروز این اقلیم منطقه‌ی خودمختار سْوِردلُوْسْک اوبلاست[8] نامیده می‌شود و چون روسها در قرن هجدهم میلادی شهر یکاترینبورگ[9] را در مرکز آن بنیان نهادند، و در کتابهای تاریخ هنر به شکلی زمان‌پریشانه این اثر را به روسها منسوب کرده‌اند. در حالی که حضور معنادار قوم روس در این منطقه به پانصد سال گذشته محدود می‌شود و پیش از آن برای حدود هزار سال قبایل ترکی و اویغوری و پیش از آن برای بیش از دو هزار سال قبایل آریایی سکا در این سرزمین ساکن بوده‌اند که بومیان اصلی منطقه محسوب می‌شده‌اند. یعنی اگر بتوان تبارنامه‌ای قومی و نژادی برای این اثر تعریف کرد، باید به اجداد سکاها و اقوام آریایی اولیه مربوط بوده باشد. این تندیس بنا به تخمینهای گوناگون بین ۹۵۰۰ تا یازده هزار سال پیش ساخته شده است.[10]
بت شیگیر
این نکته جای توجه دارد که این اثر قدیمی‌ترین نمونه‌ی پیکرسازی انسان و نه جانوران را بازنمایی می‌کند. الگوی تقدم بازنمایی انسان بر جانوران که ویژه‌ی قلمرو ایران زمین است را بعدتر در ایران غربی و به ویژه گوبک‌لی‌تپه نیز می‌بینیم و این شاید یک جریان عام فرهنگی در این قلمرو جغرافیایی باشد. به هر روی بت شیگیر مردی را در ابعادی بزرگتر از مقیاس طبیعی به شکلی انتزاعی بازنمایی می‌کند. دو بازسازی که بر مبنای قطعات این تندیس انجام گرفته بلندای آن را ۸/۲ متر یا ۳/۵ متر تخمین زده است. بر مبنای حلقه‌های رشد سالانه می‌توان دانست که تنه‌ی درخت عظیمی که این تندیس را از آن تراشیده‌اند خود ۱۵۹ سال عمر داشته است.
نمونه‌ی جالب توجه دیگر، پیکرک عین صخری با قدمت یازده هزار سال است که در نزدیکی بیت‌لحم در فلسطین یافت شده. این تندیس کهنترین بازنمایی هماغوشی در هنر است و با تراشیدن تکه‌ای سنگ کلسیت درست شده است. مارک کوین مجسمه‌ساز معاصر انگلیسی آن را به فیلمهای هرزه‌نگارانه‌ی معاصر مقایسه کرده و معتقد است که بسته به زاویه‌ی نگریستن به این اثر، می‌توان دو پیکر هم‌آغوش، دو بیضه و آلت نره، آلت مادینه یا پستانهای زن را در آن تشخیص داد.
از بالکان و اروپای شرقی هم چند نمونه پیکرک زیبا داریم. یکی‌اش آدم مقدونی است که در منطقه‌ی گُوْلِرو[11] در مقدونیه کشف شده و قدمتش به هفت هزار سال بالغ می‌شود (نگاره‌ی زیر). دیگری تندیسهای یافت شده در صربستان است که به فرهنگ وینکا (۵۴۰۰-۴۷۰۰ پ.م) مربوط می‌شود (نگاره‌های زیر).
آدم مقدونی
![The Vinca Culture (Old Europe). The Vinča culture, also known as Turdaș culture or Turdaș-Vinča culture, is a Neolithic archaeological culture in Southeastern Europe, dated to the period 5700–4500 BCE.[1][2] Named for its type site, Vinča-Belo Brdo, a large tell settlement discovered by Serbian archaeologist Miloje Vasić in 1908, it represents the material remains of a prehistoric society mainly distinguished by its settlement pattern and ritual behaviour.](http://www.soshians.ir/fa/wp-content/uploads/2024/01/the-vinca-culture-old-europe-the-vinca-culture.jpeg)
تندیسهای فرهنگ وینکا
- Löwenmensch ↑
- Hohlenstein-Stadel ↑
- Vogelherd ↑
- La Dame de Brassempouy ↑
- Vogelherdhöhlen ↑
- Huittinen ↑
- The Shigir Idol ↑
- Sverdlovsk Oblast ↑
- Yekaterinburg ↑
- Liesowska, 2015. ↑
- Govrlevo ↑
ادامه مطلب: گفتار پنجم: پیکرکهای ننه
رفتن به: صفحات نخست و فهرست کتاب