گزارشی از دوره‌ی آموزشی تاریخ اندیشه‌ی ایرانی

گام دوم: عصر پادشاهی‌ها

اردیبهشت و خرداد 1392

 در نخستین نشست این دوره‌ی آموزشی که به استادی دکتر شروین وکیلی برگزار می گردد، متن اسطوره‌ی «گیلگمش» خوانده شد و مورد بحث قرار گرفت. ارتباط گیلگمش و «انکیدو» الگوی اندرکنش انسان و خدایان، ساختار ادبی گیلگمش، صور خیال و عناصر نمادین در آن و ارجاع‌های برون‌متنی به اساطیر دیگر میانرودانی در آن مورد بررسی قرار گرفت. همچنین به نقش ایزدبانوی اینانا در این داستان پرداخته شد و ارتباط کاهن اینانا (شمهت: روسپی معبد) و  انکیدو در کنار اندرکنش اینانا و گیلگمش تحلیل شد. در نهایت دو بخشِ اصلیِ متن، از هم تفکیک شد. بخش نخست که در آن گیلگمش نقش شاه-پهلوان را ایفا می‌کند و اندرکنش نزدیکش با انکیدو (نیمه‌ی طبیعی و وحشی‌اش) دارد، و نیمه‌ی دوم که در نقش پهلوان ماجراجویی به سفری طولانی می‌رود تا بر مرگ غلبه کند و در این حالت خودش به تصویری از انکیدو شباهت می‌یابد.

 در دومین نشست، اسطوره‌ی آفرینش بابلی (انوما الیش) مورد بررسی قرار گرفت. بخش‌هایی از اصل متن خوانده شد و روایت آن با اسطوره‌ی کنعانیِ آفرینش (داستان بعل و یم) و همچنین روایت سفر پیدایش تورات مقایسه شد. هویت «مردوک» به عنوان خدای جوان و جنگاورِ نظم‌دهنده، در برابر تیامت که ایزدبانوی سالخورده و منفعلِ آشوب است، مورد تاکید قرار گرفت و روند آفرینش انسان ما گلِ رس و خونِ کینگو (سپهسالار آشوب) بررسی شد، که روایتی باستانی از مفهوم گناه نخستین تواند بود. لوح هفتم انوماالیش که در آن به پنجاه نام مردوک اشاره شده، از نظر سبک و ساخت تحلیل شد و متاخرتر از بقیه‌ی متن دانسته شد و محتوای آن با هرمزدیشت و رام‌یشت و مفهوم نام خداوند در این منابع اوستایی مقایسه شد.

سومین نشست، به خواندن اسطوره‌ی سومری «رویای دوموزی» اختصاص داشت و مفهوم مرگ و جاودانگی، محور اصلی‌اش بود. در این جلسه بخش‌هایی از متن سومری خوانده شد و درباره‌ی شعربودنِ آن و سبک‌شناسی ادبیات میانرودان باستان اشاره‌هایی شد، بعد محتوای اصلی متن که مضمون ایزدِ شهیدشونده است، در کنار اساطیر مربوط به زندگی گیاهی و مناسک کشاورزی تحلیل شد. آیین رستاخیز گیاهی و تعمیم‌یافتن‌اش به احیای مردگان مورد اشاره قرار گرفت و رگه‌های همسان از کشمکش میان چوپان و کشاورز از دوموزی تا هابیل وارسی شد.

چهارمین نشست، به خواندن اسطوره‌ی «هبوط ایشتار به جهان زیرین» اختصاص داشت. در این نشست متن اسطوره خوانده شد و سبک روایی آن و کارکرد زبان مقدس در آن به کمک چند متن دیگر تفسیر شد. «دعای دفع بلای سگ‌گزیدگی» و «نامه‌ی کورکورتوم به برادرش اریبا سین» خوانده شد. درباره‌ی روند چیرگی متن بر زیست‌جهان و تقدس‌یافتنِ کلمه و نوشتار بحثی انجام گرفت. آرای برخی از فیلسوفان معاصر به ویژه دریدا درباره‌ی متافیزیک حضور و غلبه‌ی گفتار بر نوشتار مورد نقد قرار گرفت. در نهایت این چیرگی متن بر تجربه‌ی عینی به کمک وارسی قانون‌نامه‌های جهان باستان (لیپیت عشتر، حمورابی، قوانین هیتی) بررسی شد و ظهور کلیدواژه‌هایی مانند عدالت در کنار رده‌بندی انواع انسان (ارباب/ برده + زن/ مرد) در بستری جامعه‌شناسانه تحلیل شد.